Citaten uit

Fundamentalisme

Beroerde kopieën raken de fundamentalist niet

door Patrick Chatelion Counet, Trouw, 3 februari 2003

Fundamentalisme wordt in één adem genoemd met agressie en aanslagen. Maar het is vooral teksten letterlijk nemen en de waarheid die dat oplevert niet in discussie willen brengen. Bijbelgeleerde Patrick Chatelion Counet legt uit dat interpreteren moet, omdat er in feite zo'n groot verschil is tussen de 'openbaring' en het 'heilige boek'. Maar de fundamentalist wil het niet horen, want 'het' staat geschreven.

Fundamentalisten zijn er niet alleen onder de gelovigen. Het is de laatste week al vaker gezegd: ook iemand als Ayaan Hirsi Ali, die de Koran letterlijk neemt en onwrikbaar gelooft in de onwaarheid daarvan, is een fundamentalist. 

Wat is het fundament van fundamentalisme? 

Het fundament stelt dat het heilige boek waarop men zich beroept, woord voor woord door God geschreven of geïnspireerd is. De Stenen Tafelen, zo lezen we in de joodse bijbel, zijn door God eigenhandig beschreven. Dat Mohammed niet kon lezen of schrijven was noodzakelijk om de Openbaring zuiver door te geven. [...] 

Wie dit fundament onderuit weet te halen, brengt het fundamentalisme aan het wankelen. Zou je denken. Welnu, noch van de Koran, noch van de joodse Bijbel, noch van het Nieuwe Testament bezitten we zuivere teksten. Alle oorspronkelijke handschriften zijn verloren gegaan. De kopieën tellen talloze tekstvarianten met schrijffouten, verdubbelingen en omissies. Het 'Woord van God' is door de tijd heen aardig verminkt. In een graf van de grote moskee te Sanaa in Jemen zijn stukken Koran gevonden uit de zevende eeuw die onderling zo sterk verschillen dat je niet meer kunt uitmaken wat het precieze Woord van God was.

Islamitische geleerden beweren dat de koran die in Bagdad bewaard wordt de oudste is. Deze behoorde toe aan kalief Uthman (die de Canon van de Koran liet vastleggen) en volgens de overlevering zat hij daarin te lezen toen hij in 650 vermoord werd. Bloedsporen zouden dit bewijzen. Helaas hebben die ook vele woorden uitgewist zodat - mocht het de oudste zijn - het in elk geval een incomplete koran is. [...]

Van fundamentalisten mag het Woord van God niet worden uitgelegd, omdat het dan niet meer Gods Woord is maar mensenwerk. Het legt zichzelf uit. Welnu, als dat zo is hoe zit het dan met de vele tegenstrijdigheden in Bijbel en Koran? [...] 

[...] De Koran is een verzameling metaforen, net als de Bijbel. Al eeuwenlang zijn jodendom, christendom en islam zich daarvan bewust. Vandaar hun scholen voor uitleg. Rabbijnen stapelden interpretaties op interpretaties, maar joodse fundamentalisten beschouwen metaforen als feiten. 'Het Beloofde Land' is voor hen geen duistere bijbelplaats maar politiek. Hun letterlijke lezing legitimeert geweld, oorlog en moord.

Christelijke theologen bouwen bruggen tussen geloof en wetenschap. Voor hen is God elk ogenblik nieuw. Zij blijven hun heilige teksten interpreteren. Maar begin twintigste eeuw begonnen christelijke fundamentalisten in Amerika een tegenbeweging. Zij proberen de evolutieleer op scholen te verbieden en plegen aanslagen op artsen en verpleegsters van abortusklinieken.

Ook de islam kent een rijke traditie van vrij interpreteren. In het begin van de negende eeuw, nog geen tweehonderd jaar na de dood van Mohammed, sticht kalief Al-Mamoen in Bagdad het 'Huis van de Wijsheid', een bibliotheek en universiteit. Deze school leert dat de Koran zijn waarheid alleen in metaforen aan ons mededeelt. Om de betekenis van hun heilig boek te ontsluieren bestudeerden moslims, lang vóór Thomas van Aquino, de Griekse wijsgeren en voerden zij een interreligieuze dialoog met joden en christenen.

Dit veranderde ten tijde van de Verlichting in het Westen. Toen, in 1744, stichtte Mohammed al-Wahhab de fundamentalistische beweging van de wahabieten. Hij riep op de Koran letterlijk te nemen en predikte onverzoenlijkheid naar andersdenkenden. Nog altijd bepaalt deze wahabitische stroming de politiek van de Golfstaten. Een extremistische kern van wahabieten vindt men onder de Taliban, de vrijheidsstrijders in Tsjetsjenië en Kashmir en onder de leden van Hamas in Palestina. De Egyptische terroristen die toeristen in Luxor doodden waren wahabieten, net de zelfmoordenaars van 11 september 2001.

Er is iets raars aan de hand met het geloof van fundamentalisten in hun heilig boek. Uiteindelijk kan het hen niet schelen wat dat boek werkelijk zegt. De passages over hoofddoekjes en sluiers zijn zo vaag als maar kan; 'de maagden met zwellende borsten' voor djihadstrijders in het paradijs, blijken volgens arabisten 'druiven tot barstens toe vol sap' te zijn. Mocht iemand erin slagen tussen fundamentalisten en hun boek een wig te drijven dan betekent dit nog niet dat zij 'hun waarheid' opgeven. Hun heilig boek zegt wat zíj willen dat het zegt. 'Het staat geschreven'. Maar het gaat vooraf aan wat geschreven staat. En als het er niet blijkt te staan, blijft het toch gelden.

[...] Eerst is er de vijand en de angst (voor het andere) en dan pas komt de oriëntatie op een eigen idee, een eigen leer of een heilig boek.

Het Nederlandse waarden- en normendebat illustreert dat: eerst is er de onrust, de angst voor het onbekende, dan pas de oriëntatie op waarden en normen. Niet andersom. De zoektocht naar een eigen fundament van waarden en normen wordt ingegeven door angst. En dat is het begin van fundamentalisme.

Veel westerlingen willen het niet inzien, maar ook onze 'beschaving' kent onwrikbare, onbespreekbare waarheden. Uit dit 'heilige boek van het westen' citeer ik de Vijf Zuilen van het modernistische fundamentalisme: 

De meeste van deze fundamenten zijn onbespreekbaar.

Moraal: Waarheid bestaat niet. Waarheid moet elke keer opnieuw in een gesprek worden vastgesteld. In een volgend gesprek moet deze verworven waarheid weer worden losgelaten. Wie weigert dit te aanvaarden, is een fundamentalist.

Dr. P. Chatelion Counet doceert Nieuwe Testament aan de KU Nijmegen.