Citaten uit

Hype en bedrog

H.J.A. Hofland, NRC 25 februari 2003

Volgende week maandag [...] begint in het Belgische stadje Aarlen [...] het proces tegen Marc Dutroux. Het NOS Journaal had al een voorbeschouwing waarin wanhopige burgers iedere hogere macht smeken om zoveel mogelijk voor 'de media' gespaard te blijven. Zo'n 1.300 mensen van de media zijn er al 'neergestreken' en.niemand kan zeggen of dat de voorhoede dan wel de hoofdmacht is.

Dutroux is nieuws, al jaren. Zijn proces belooft een apotheose van nieuws te worden; al het nieuws dat onder zijn naam gaandeweg is opgezameld en nog veel meer. Nu, door en in het proces, zal dit stuwmeer zich in de openbaarheid storten. Ter voorbereiding van de nieuwsvloed was de NOS alvast naar de journalisten gaan kijken. Als veel journalisten kijken naar veel journalisten die het nieuws vastleggen, is dat ook nieuws. Dat wil iedereen zien. Maar het kan nog beter: als veel wetenschappers kijken naar veel journalisten die kijken naar veel journalisten die naar het nieuws kijken. 

Het omgekeerde Droste-effect. [...]

Ik ben benieuwd of dr. Peter Vasterman in Aarlen van de partij is. Twee weken geleden is zijn belangwekkend proefschrift Mediahype verschenen. Zoals het er nu uitziet belooft Aarlen volgende week het toneel van op z'n minst een record euromediahype te worden.

Dr. Vasterman definieert een mediahype als 

"een mediabrede, snel piekende nieuwsgolf die één gebeurtenis als startpunt heeft en die voor het grootste deel het gevolg is van zichzelf versterkende processen binnen de nieuwsproductie."

Zo'n nieuwsproductie kan dan niets anders dan een storm van hete lucht blazen, iets doen ontstaan wat Daniel J. Boorstin een pseudo-event heeft genoemd. Maar de hype kan ook slachtoffers maken, vooral als de blaasbalg van morele verontwaardiging of xenofobie wordt ingeschakeld. Dan is het een hetze. De grens is soms vaag. [...]

Is hype een vorm van bedrog?

Niet noodzakelijk. Een klein nieuwsfeit kan in eerste aanleg met de nauwkeurigste waarheidsliefde volkomen te goeder trouw door het braafste medium worden gerapporteerd, maar als de omstandigheden 'ernaar zijn', kan het door andere media
in een nieuwe context worden geplaatst, een naar schandaal geurende. Dan is de kiem voor de hype gelegd. 

De hype zelf is geen leugen, ook geen web van leugens maar een nieuwe ongrijpbare werkelijkheid die niet meer te dirigeren valt. En je kunt natuurlijk proberen, op grondslag van bewuste leugens een hype te creëren. 

Valt er iets tegen te doen? Ja.

Mijn voorbeeld is de zaak Alfred Dreyfus, de kapitein van het Franse leger, beschuldigd van hoogverraad, op een hype-achtige golf van antisemitisme en patriottisme veroordeeld en naar het Duivelseiland verbannen. Toen kwamen Emile Zola met zijn J' accuse en nog een paar dapperen. Dreyfus kreeg een nieuw proces en tenslotte eerherstel. Deze tijd heeft geen gebrek aan verdachten, maar een paar eigentijdse Zola's zou geen kwaad kunnen. 

De andere manier om de hype te frustreren is eenvoudig: er niet aan meedoen, met het risico dat je door de grote massa voor achterlijk, niet bij de tijd wordt versleten.

Nu gloort de ontdekking dat wij in het Westen bij de neus zijn genomen door de Amerikaanse en Britse bewindslieden, of door hun geheime diensten, die verzekerden dat Saddam Hussein parate massavernietingswapens had. De mvw's waren de kern van de casus belli. Daaromheen was door de oorlogspartij een grand design geborduurd, waaruit moest blijken dat met de oorlog in Irak ook een zware slag zou worden toegebracht aan het internationaal terrorisme en dat daarmee de weg zou worden geopend voor de democratisering van het Midden-Oosten. Irak zou als voorbeeld dienen. 

Er zijn geen mvw's, Irak is geen model, er is niet meer democratie in het Midden-Oosten, zoals deze week nog in Iran is bewezen, en gisteren heeft Osama weer van zich laten horen. 

Dat weten we. Maar hoe komt het dat zoveel mensen de hersenspinsels van de oorlogspartij hebben geloofd? Dat wordt nu onderzocht. In The New York Review of Books (26 februari) beschrijft mediaspecialist Michael Messing hoe verslaggevers en diplomatieke correspondenten zich hebben laten misleiden door woordvoerders en ambtenaren van het Pentagon, het State Department en het Witte Huis.

Pogingen om een en ander nader te controleren waren oppervlakkig, halfhartig. Zo kon The New York Times ongewild het verlengstuk van de spreekbuizen in Washington worden.

[...]

Precies een jaar geleden schreef ik op deze plaats een column over de storm van valse en manke argumenten waarmee Washington de oorlog aan het verkopen was.

Het probleem was toen dat de anti-oorlogspartij (en niet de 'beschermers van Saddam', zoals de oorlogvoerders hun tegenstanders beliefden te noemen), moesten optornen tegen een van de machtigste van alle hypes, die van het Amerikaanse patriottisme, zoals dat kundig door Bush c.s. was gemobiliseerd. Misleiding is in dit geval maar één kant van de zaak. De andere is, dat door de hype het publiek doof wordt voor de redelijkheid, waarna de leugens er beter in gaan.