52 - Vadertje Staat als sociale bankier

Vadertje Staat als sociale bankier

Het kapitalisme in en na de kredietcrisis

Tegenwicht Opiniestuk # 52, 7 oktober 2008
[met aanvullingen nadien]

Staat en markt, crises en golven

In 1989 viel De Muur en liep het Sovjet imperium op zijn einde. Het Westen vierde het einde van de koude oorlog en de overwinning op het communisme.

"Blij dat ik geen aandelen heb!"

Nu was toch wel duidelijk hoe funest dit was met zijn sterke staat en zijn gebrek aan individuele vrijheid. Dit was een flinke impuls voor het neoliberalisme.

In 1929 brak het toenmalige liberale bankwezen stuk. Er volgde een periode van uitgesproken collectief denken en handelen en er kwamen sterke staten op. We hebben het geweten.

Tussen 1945 en 1965 was er een sterke staat nodig om de schade te herstellen en alles weer op te bouwen. Tussen 1965 en 1989 kwam het individu op en eiste zijn vrijheid. De staat bleef nog vrij machtig. Na 1989 veranderde dit: de staat trad terug, de grote privatisering begon.

Politiek en economie gedragen zich als golven (Trouw 30 september 2008, Huygen) of als de slinger van een klok: er kwam in de genoemde jaren een andere golf en de slinger ging de andere kant op. De kredietcrisis van 2008 kan hiertoe opnieuw de aanleiding zijn. Een crisis kan, in een mensenleven en in de geschiedenis van een staat en zelfs de wereld, uiteindelijk heilzaam blijken te zijn als we er tenminste goed over nadenken. Dat moet wel, want we hebben nu

	de kredietcrisis en ook nog
	de voedselcrisis,
	de watercrisis, wat ik tot voor kort helemaal niet wist, ook nog eens
	de fosfaatcrisis (fosfaat is cruciaal voor kunstmest, dus voor gewassen, dus voor voedsel, maar de voorraad is eindig) en, o ja, ook nog
	de oliecrisis.

De kredietcrisis begon in de VS

De in principe kleine recente oliecrisis heeft in de VS al geleid tot een uitverkoop van de benzine slurpende auto's, tot volkomen leegstaande vliegvelden en tot goede kansen voor de zuiniger auto's en zelfs - wonder o wonder in dit land - voor het openbaar vervoer en voor het oer-Nederlandse zuinige vervoermiddel de fiets.

Geen Amerikaan die hier op bezoek komt, of hij fotografeert vol verbazing de zee van fietsen, altijd plaats te weinig - wethouder, doe er iets aan! - bij het station. Fiets en goed openbaar vervoer, het poldermodel is zo gek nog niet.

In de VS leven ze een beetje anders. Naar ik begrijp zijn daar geen stoepen en geen bushaltes - alleen schoolbushaltes. Stoepen zijn ook niet nodig want niemand loopt er en de kinderen spelen er ook niet buiten. Hooguit in afgescheiden plekjes in de winkelcentra - en op hun computers.

Maar goed, daar begon dan de kredietcrisis. Wie regeert daar eigenlijk? De Republikeinse Partij, meneer Bush, nu president, voorheen handelaar in olie. De heer Bush had niet overal verstand van, erkende hij ruiterlijk, maar geen probleem: hij verzamelde een denktank om zich heen. Die bestond uit neoliberale denkers die hun kans nu schoon zagen om de facto te gaan regeren. Aan hen hebben de de oorlog in Irak te danken.

Het neoliberalisme

Deze politieke ideologie verwarre men niet met het klassieke liberalisme dat op vrijheid voor allen was gericht en dat, althans oorspronkelijk, ook progressieve trekken had en strikt seculier was. De heer Rutte van onze VVD wil er gaarne op terugvallen, het in ere herstellen, zogezegd - laten we hopen mede als correctie op het neoliberalisme, dat helaas weinig met vrijheid te maken heeft.

In het neoliberalisme geldt de beoogde vrijheid eerst en vooral, zo niet uitsluitend, voor de kapitalistische ondernemer in de VS-stijl. Het neoliberalisme is, zeker in de VS, uiterst conservatief en vooral gedragen door orthodoxe christenen, goeddeels zelfs herboren christenen, evangelicalen genoemd, die de scheiding tussen kerk en staat een beetje vergeten zijn. Het is wat verwarrend, maar liberals zijn in de VS juist de democraten.

Een liberal is daar een soort socialist, maar dit woord is daar zo'n vloek dat het zelden wordt uitgesproken. Een nette christen vloekt immers niet. Socialisme wordt gemakshalve gelijkgesteld aan communisme, waarmee we sinds De Muur hebben afgerekend. De connotatie van het woord liberal is ook deze: iemand die zich de vrijheid neemt om - schrik niet - kwalijke zaken als abortus en het homohuwelijk toe te staan. Schandalig dus. Nee, dan liever fatsoenlijke mensen die opteren voor oorlog, voor particulier wapenbezit en voor de doodstraf, mensen dus die het leven respecteren (mits heteroseksueel, geen soldaat en niet crimineel).

De neoliberaal staat

voor vrijheid voor de ondernemer,

voor een kleine staat met weinig belasting, dus

voor geen of weinig sociale voorzieningen als

	medische zorg,
	publieke scholen en
	uitkeringen voor de armen.

Men heeft ook weinig op

	met de VN,
	met Kyoto,
	met wapenbeheersing en
	met het internationale strafhof.

Ondanks de kleine staat en de lage belastingen opteert men wel voor een sterk leger dat ook optreedt in de wereld.

Hoe betaalt men dit dan? Men leent het geld en zegt dit later terug te kunnen betalen omdat onder deze politiek de economie groeit en bloeit - zegt de neoliberaal (die nu opvallend zwijgt).

Het zijn de neoliberalen die sinds 1989, maar vooral de laatste acht jaren onder Bush de boventoon voerden in de gehele politiek. Enkele resultaten hiervan zijn

	twee hopeloze oorlogen,
	een gigantisch hoge staatsschuld [*]
	een hopeloos gepolariseerd land,
	weerstand tegen de VS in de gehele wereld,
	slechte medische en sociale voorzieningen - en scholen - en nu dan
	de kredietcrisis.

[* Afhankelijk van de wijze van berekenen tien- tot elfduizendmiljard (11.000.000.000.000) $ (Trouw 2 oktober 2008 p. 11). Als je de toezeggingen als pensioenen en dergelijke meerekent kom je op 35.000.000.000.000.000 $. Dit is 175.000 dollar per Amerikaan ofwel vier gemiddelde jaarinkomens. ]

Leven op krediet

Heel de VS leeft op krediet, de staat en de inwoners. De staatsschuld bedraagt nu ruim tienduizend miljard dollar (een 10 met 12 nullen), wat per gezin een 86.000 $ is. Daarnaast heeft elk gezin nog zijn eigen schulden.

Men leent evenveel als men heeft (d.w.z. even veel als het binnenlands bruto product) en leeft dus op een dubbele, dus te grote voet. Dit leek te kunnen in het ongebreidelde Amerikaanse kapitalisme dat geen grenzen wenst te erkennen. Het zou zelfs goed zijn voor de groei van de economie die ook, hoe onrealistisch, geen grenzen zou kennen.

* "Kan ik iets lenen om de leningen af te betalen waarmee ik mijn leningen afbetaal?"

Geen grenzen (er)kennen is typisch voor de Amerikaanse cultuur, althans voor de geldbezitters onder hen, de Oom Dagobert Duck's.

Voor anderen zijn er terdege grenzen. Er zijn ongehoord veel wetten, vele met minimumstraffen en vele met de mogelijkheid van levenslang. Alleen al in Pensylvania zitten 444 tieners vast met levenslang. Er zijn terdege grenzen, maar niet voor de kapitaalbezitters. Wij schreven hier eerder over.

Er schijnt daar veel kapitaal te zitten - naar pas nu blijkt ook erg veel virtueel kapitaal zonder enige dekking. Duizend bonnetjes met 'goed voor een brood', terwijl de bakker maar tweehonderd broden per dag kan bakken, zo schijnt de verhouding daar ongeveer te zijn tussen reëel kapitaal en virtueel kapitaal.

'Elke dollar, als spaargeld door een bank ontvangen, wordt daar vijftig maal uitgeleend' (Frank Ankersmit in Trouw 4 oktober 2008).

Waar leent men geld en waar zijn de aandeelhouders? In hoge mate in China, het communistische land met zoveel kapitaal. Hoe kan dit? Het is staatskapitaal. Kapitalisme heb je namelijk in soorten.

Kapitalisme in drie vormen

Het neoliberale Amerikaanse kapitalisme, ook wel Angelsaksische model genoemd [*1 - zie vlak hieronder]],

	stelt het individu boven de gemeenschap en
	stelt winst boven kwaliteit. De winst op een product is belangrijker dan de kwaliteit ervan. Dit geldt voor de kranten maar ook voor het onderwijs en de medische ingrepen.
	De markt overheerst de staat.

Het staatskapitalisme van Rusland en China, het laatste ook wel 'het Gele Rivier model' genoemd [*2],

	stelt de staat boven het individu en
	stelt ook de winst boven de kwaliteit: giftig speelgoed, giftige melk en medicijnen, enzovoorts, komen uit China.
	De staat overheerst de markt.

Nergens zijn de rivieren zo vervuild als in China en het lukte vrijwel niet de lucht tijdens de olympische spelen een beetje schoon te krijgen, ook al waren alle fabrieken in de wijde omgeving stilgelegd.

Vrije pers en vrij internet bestaat daar niet: vrije burgers bestaan er niet. Rijke burgers zijn er een paar - vooral de staat is zeer rijk aan kapitaal. De streng communistische staat heeft voor miljarden aandelen en obligaties in de kapitalistische VS.

Ook Rusland heeft met zijn genationaliseerde olie- en gasindustrie als staat veel kapitaal verzameld - dat daar overigens eerder wordt opgeteerd dan geïnvesteerd in een duurzame toekomst. Dat loopt nog een keer lelijk mis daar.

Het Rijnlandse sociale kapitalisme van midden-Europa (met name Groot Brittannië volgde de Amerikaanse lijn), ook wel in modern Nederlands het corporate governance model of 'de sociale markt economie' genoemd [*3],

	wil evenwicht tussen individu en gemeenschap en
	wil wel winst, maar niet ten koste van de kwaliteit van de producten.
	De staat controleert de markt.

Er is samenhang met het politieke stelsel

[*1] In deze landen is kritiek op de staat mogelijk, maar de lagere middenklasse (die de doorslag geeft bij verkiezingen) stemt hier doorgaans rechts en houdt het systeem zo in stand.

[*2] In deze landen is kritiek op de staat niet mogelijk, al zijn ze formeel democratisch. Ook hier blijft het systeem in stand, dit maal door de staat.

[*3] In deze landen is kritiek op de staat mogelijk door de democratie; dit wordt bevorderd door het feit dat de lagere middenklasse (die de doorslag geeft bij verkiezingen) hier doorgaans links stemt en zo erin toestemt dat de staat de markt zonodig corrigeert.

Het derde systeem lijkt toch het beste. Het kapitalisme denkt vooral in winst op korte of hooguit middellange termijn. De autoritaire staat corrigeert dit niet: zie de extreem vervuilde lucht en rivieren in China. De democratische sociale staat kan dit corrigeren en modereren met oog voor de lange termijn ofwel de duurzaamheid van economie en samenleving.

Let wel: dit zijn modellen. De verschillen zijn relatief van aard. Maar we zien wel dat het kapitalisme nu overal is. Wereldwijd is het de hoofdstroom, zij het in de bovengenoemde varianten. En wel: is een sterk geglobaliseerde wereld. Ook Nederlandse pensioenfondsen hebben geld belegd in Amerikaanse hypotheekverstrekkers. Gaan die failliet, dan merken we dat hier in de pensioenen en de pensioenpremies.

De kredietcrisis

Deze begon in 2007 in de hypotheeksector in de VS. Vanuit het naïeve ideaal 'iedereen een eigen huis (en auto en geweer ...)', maar in feite meer vanuit de wens iets te verdienen zijn op grote schaal hypotheken verstrekt aan mensen die dit absoluut niet konden betalen. De hypotheekverstrekker inde zijn bonus.

De niet gedekte hypotheken werden dan ook nog eens, zeg maar, in een doos gestopt, deze doos werd in plakjes gesneden en weer doorverkocht. Tel uit je winst - op korte termijn en erg individueel. Lang leve het individu, de winstmakende ondernemer, in dit geval de handelaar in financiële producten, in feite virtuele, niet bestaande producten. Maar de winst steek je in je zak. Die is niet virtueel.

Toen ging de prijs van de huizen dalen en de mensen konden hun hypotheek niet meer betalen. De bankiers hebben hier dus een groot risico genomen, te groot. Maar wat doe je met een risico: dat verzeker je. Neemt die verzekeringsmaatschappij dan geen groot risico? Jazeker, maar daarvoor is herverzekering als financieel product in het leven geroepen. Enzovoorts. Dus alsmaar herverzekeren en en herfinancieren.

Uiteindelijk wist niemand meer wie nu precies waarvan eigenaar was en al evenmin wat deze bijna virtuele financiële producten nu echt waard waren. Er werd winst mee gemaakt, op de korte termijn, aan de lange termijn werd niet gedacht. En de controle op dit geldverkeer, die in de VS al zwak is, faalde.

Zo dreigden de grote hypotheekverstrekkers, door de staat him self in leven geroepen, failliet te gaan. Om de burger niet al te zeer te duperen en de economie lopend te houden moest de staat wel ingrijpen met miljarden dollars - geleende dollars dus. Te lenen in het communistische China om het kapitalisme te redden dus.

De beurs

De waarde van een bedrijf wordt afgemeten aan de waarde van de aandelen ervan. Wat is een aandeel waard? Dat 'wat de gek ervoor geeft'. Ze stijgen en dalen in waarde, ze worden voortdurend ge- en verkocht. De markt bepaalt de prijs. Koop en verkoop worden goeddeels gedaan op subjectieve inschattingen, gevoelens, angsten, emoties dus. Nu ook wel op computermodellen maar deze blijken niet goed te werken. De computer wikt maar de handelaar beschikt - op gevoel en tegenwoordig binnen de minuut. Dit is de beurs. De beurs is dus grillig.

De grote fondsen, hedge fondsen en private equity fondsen kopen hele bedrijven op, splitsen ze, maximaliseren de winst door maatregelen - en verkopen ze weer met winst. Niet alleen echte bedrijven die, pakweg, ovenbestendige glazen pannen produceren, een nuttig product, maar ook financiële producten zoals herverzekeringen en in partjes gesneden hypotheekcontracten. Veelal slechts virtuele producten: er is geen dekking, geen huis, geen goud, er is geen brood voor het bonnetje "goed voor een brood" van de bakker.

Geldhandelaren speculeren op het dalen en stijgen van de (markt)waarde van munten en handelen daarnaar. Termijnhandelaren speculeren op daling of stijging van de prijzen van grondstoffen. Ze verdienen er goed aan. Pech voor de boeren die rijst of maïs verbouwen, pech voor de mensen die rijst of mails willen eten. Anderen speculeren erop dat de waarde van een aandeel zal dalen; ze verkopen het virtuele aandeel eerst en kopen het pas later als de koers gedaald is.

De hele gedachtegang is gebaseerd op de economische theorie van Adam Smith. Deze zegt dat, als ieder zijn eigen belang goed behartigt, de mensen als vanzelf, als door een 'onzichtbare hand' geleid, samen het algemene belang dienen. Ver voor hem zei Bernard Mandeville in De fabel der bijen hetzelfde

(Trouw 18 september 2008, Ger Groot; Trouw 30 september 2008, Huygen) .

Werkt dit zo? Toen wel omdat er toen een strenge godsdienst was die de mensen bij de les hield. Hoewel er ook nu een strenge godsdienst aanwezig is, kregen een flink aantal topmanagers geen bezoek van de dominee maar wel van de FBI die de verdenking van fraude ging onderzoeken. Wie de Ahold en de Emron zaken heeft gevolgd weet dat het hier om ietsjes hogere bedragen gaat dan die van iemand die een krantenwijk voor zijn uitkeringsverstrekker verzwijgt.

Werkt het nu? Het zou kunnen werken als de financiële wereld moreel zuiver en verantwoordelijk zou handelen. Dat doet ze dus niet. Bovendien kunnen belangen van mensen strijdig zijn. Bovendien vraagt 'het algemene belang' een politieke invulling ervan. Dit is het probleem met politieke partijen als 'Algemeen Belang Puttershoek'. Wat is 'het algemene belang'? Meer asfalt voor de automobilist of meer fietspaden voor de fietser? Meer industrie of schonere lucht? Meer koopkracht of beter onderwijs? De 'onzichtbare hand' werkt niet. Kijk maar:

We zien veel

	speculatie,
	winststreven op korte termijn,
	korte termijn denken,
	hebzucht,
	irrationeel handelen,
	te hoge risico's nemen,
	onzorgvuldig bankieren,
	immoreel handelen.

Dus is er controle en toezicht nodig. Maar dit toezicht, al zwak in de VS, faalde.

(Zeven wakers die vóór de crisis zaten te slapen; Menno Tamminga, NRC Handelsblad 3 oktober 2008).

Kan de markt op zichzelf toezien? Lijkt me moeilijk. Wellicht is het beter dat de staat toezicht houdt op de markt. Dit gebeurt in het Rijnlandse model van het kapitalisme.

De banken

Banken zijn er in twee soorten:

Consumentenbanken, ofwel gewone spaarbanken, ook wel retail banken genoemd, bewaren spaargeld en lenen dit uit aan anderen; doorgaans werken ze behoedzaam.

Zakenbanken, ook wel investment banken genoemd, handelen in kredieten, bedrijven en fondsen; deze werken met veel meer risico (wat ze dus verzekeren - en herverzekeren - enzovoorts). Dit is onder andere omdat het al exorbitant hoge salaris van de topmanagers gekoppeld is aan de winst die behaald wordt. Men ontvangt ook bonussen in de vorm van aandelen, die dus meer waard worden als er meer winst is. De afgelopen vijf jaar verdienden deze meer dan drie miljard dollar (> 3.000.000.000 $). Dus neemt men de gok.

In 1929 crashten de zakenbanken en deze namen de consumentenbanken in hun val mee. Daarom zijn deze banken daarna veel strikter gescheiden, maar in de jaren negentig is deze scheiding weer opgeheven. Daarom bedreigde de val van vele zakenbanken nu ook de consumentenbanken.

Mede daarom breidde de kredietcrisis zich uit: krediet werd minder gegeven omdat de banken elkaar niet meer vertrouwden. Een staat die eigenlijk al leeft op krediet komt dan in de problemen, zoals de staat California nu al: er is gewoon geen geld en niemand wil iets uitlenen.

De scheiding tussen de twee banktypen zou opnieuw moeten worden ingevoerd: de bancaire dienstverlening enerzijds en het zelf handel drijven en speculeren anderzijds. "Een bank is geen gokhal" (NRC, Commentaar 20 september 2008).

De staat grijpt in

In Nederland kocht de staat het hele Nederlandse deel van Fortis en ABN-AMRO voor 16,8 miljard euro om deze banken te redden. Fortis had, met instemming van de staat, ABN-AMRO opgekocht (samen met anderen). Nu bleek dat hiermee een veel te groot risico was genomen. Om beide banken in het algemene belang te redden grijpt de staat in.

Wij lopen hier nogal achter de VS aan, maar we weten hier in elk geval nog maat te houden, al gaat hier om duizend euro per Nederlander, uiteraard te lenen via obligaties. In de VS doen ze alles een beetje groter en daar krijgt de staat 700 miljard dollar om in te grijpen in de markt - 2.300 dollar per inwoner (NRC 29 september 2008 p. 11).

Dit plan stuitte logischerwijze op nogal wat weerstand. Niet alleen omdat een staat die ingrijpt in de markt daar een flinke vloek is - 'socialistisch!' Foei! [*] - maar ook omdat de rekening uiteindelijk bij de belastingbetaler terecht komt, terwijl falende bankiers vrijuit gaan en vaak ook nog rijk beloond worden voor hun wangedrag.

[* In Nederland kon minister Bos zoiets wel zeggen: "De socialisten marcheren Wall Street binnen" (NRC 30 september 2008, voorpagina, VN 4 oktober p. 13)]

Hier liggen die bedragen allemaal wat lager, er is hier minder verschil tussen de hoogste en de laagste inkomens, maar toch kreeg een ontslagen directeur van Fortis die 78 dagen had gewerkt contractueel nog even twee (hoge) jaarsalarissen mee als vertrekbonus.

Zoiets helpt ook alleen maar op de korte termijn

Het is in meerdere landen intussen gebeurd om erger te voorkomen. Dat geeft een adempauze om na te denken wat er op de langere termijn moet gaan veranderen. Daar willen we het wel even over hebben.

Sociaal en duurzaam bankieren en leven

1. De bomen groeien niet tot de hemel en ook de groei van de economie kent grenzen
Er is nu eerder krimp te verwachten. Is dit erg? Nee, Het zal aanleiding zijn om het aanbod van veel onnodige, luxe, vervuilende producten, reizen en diensten terug te dringen en de economie duurzamer en humaner te maken.

2. Staat en markt gaan elkaar in evenwicht houden
De markt krijgt ruimte maar de staat controleert en grijpt zonodig in. Er is controle op de financiële wereld, op de geldstromen.
Het neoliberale model mag als mislukt beschouwd worden. Het staatskapitalisme, daar willen we hier terecht niet aan. Blijft het meer sociale kapitalisme van het Rijnlandse model dat individu en gemeenschap en dat kwaliteit boven winst stelt. Van het kapitalisme komen we heus niet af - het heeft uiteindelijk ook welvaart gebracht - maar misschien is er nu even een moment van bezinning mogelijk over welk kapitalisme we hier nu eigenlijk willen.

3. De globalisering is niet tegen te houden
Dus moeten we globaal gaan denken. Vroeger was er vast ook wel eens hongersnood op Java, maar we wisten het niet. Nu is het er en we weten het wel: veel baby's krijgen daar nu alleen een klein beetje rijst te eten vanwege de voedselcrisis - en dit kan ons niet langer onverschillig laten.

4. Consuminderen
Globaal gesproken consumeren de rijke landen nu 1,2 à 1,5 maal wat de aarde aan grondstoffen, voedsel kan opbrengen en aan vervuiling kan hebben. De ecologische voetafdruk van de rijke landen is te groot. Wij leven op te grote voet. We moeten de krimp benutten om aan minder te wennen, met minder te leren leven, duurzamer te produceren en te consumeren, socialer en humaner te gaan leven. Consuminderen dus.

5. Denk globaal, handel lokaal - we schreven het al eerder hier in weblog # 108.

	Banken moeten zo lokaal en kleinschalig werken dat ze hun klanten kennen. Een klant is een mens met (on)mogelijkheden, niet een plak van een doos vol virtuele hypotheekcontracten met mensen die niemand kent.
	Verreweg het meeste voedsel wordt gekweekt door kleine locale boerenbedrijven. Ten onrechte is er gemikt op de grote massabedrijven met winst voor de aandeelhouders en te weinig verdienste voor de boeren zelf. Staten hebben wereldwijd te weinig geïnvesteerd in de kwaliteit van de kleine boerenbedrijven. Men dacht, typisch (neoliberaal-)kapitalistisch, alleen aan kwantiteit en aan groot, ten koste van de lokale kleine boerenbedrijven die soms weggeconcurreerd werden door de import van goedkoop voedsel. Ook in het al aardig kleinschalige Nederland zijn we onlangs toch in gaan zien dat de buurt het belangrijkste niveau is om onze sociale cohesie en ons gemeenschapsgevoel weer een beetje terug te gaan krijgen. Dus ook hier: denk globaal, handel lokaal.
	Over krediet gesproken: zeer efficiënt blijken de microkredieten te werken waarmee mensen in armere landen zelf iets kunnen opbouwen dat op lokaal niveau nuttige goederen en diensten kan bieden. Het kan veel individuen, gezinnen, dorpen en regio's letterlijk uit het slop halen. Dit laatste is mij meer waard dan dat mijn aandelen (die ik niet heb - goed, de aandelen van mijn pensioenfonds dan) wat in waarde dalen. Goed, de premie zal een procentje omhoog gaan en het pensioen een procentje omlaag - in een van de meest welvarende landen ter wereld. Er is ook nog zoiets als ethiek en moraal.

5. Handel moreel zuiver
Het is onbegrijpelijk dat in een zo door en door christelijk land als de VS zo onverantwoordelijk gehandeld is. Dat hebzucht, materialisme en doorgeschoten consumentisme zo ongelimiteerd konden voortwoekeren. Dat er zo weinig aan de zieke en arme medemens wordt gedacht, dichtbij en ver weg. Dat er zo gemakkelijk over oorlog, dus over vele doden, wordt gedacht. Mevrouw Palin maakt zich erg druk om abortus, om het leven, zegt zij - maar verdedigt wel fanatiek het particuliere bezit van wapens.

In Nederland is in toenemende mate belangstelling voor duurzaam en sociaal ondernemen en bankieren.

Bezint eer gij herbegint

Zoals gezegd: de door de staten genomen maatregelen werken alleen op de korte termijn. Voor de lange termijn is het nodig dat er structureel dingen gaan veranderen in onze economische, dus politieke, dus ideologische, dus filosofische wereldorde.

We mogen hopen dat de kredietcrisis aanleiding zal geven tot een moment van herbezinning en herstructurering. Nee, het kapitalisme raken we niet kwijt, maar misschien wel de neoliberale variant daarvan. Als er in de VS een democratische president wordt gekozen vergroot dit de kansen hopelijk nog eens een beetje. Hij is dan bestuurder van een door en door kapitalistisch land met twee oorlogen en een gigantische schuld - geen Messias.

Verwacht daar dus niet te veel van. Kijk liever in eigen land, regio, wijk en buurt, in eigen gezin en werk, club of kerk wat er nu al gedaan kan worden. Wat duurzamer leven en consuminderen, dat moet iedereen in dit welvarende land toch op kunnen brengen.