Citaten uitSchuldig. Waaraan?De Turkse worsteling met de massamoord op de ArmeniërsMichel Leezenberg, NRC Handelsblad 23 februari 200
De grote lijnen van wat er in 1915 is gebeurd zijn bekend: tijdens de Eerste Wereldoorlog gingen de toenmalige Turkse machthebbers over tot de deportatie van grote aantallen christelijke Armeniërs die in de grensprovincies met Rusland leefden. Vele honderdduizenden mensen kwamen daarbij om het leven. Maar meteen daarna beginnen de vragen:
Eén verklaring kan onmiddellijk terzijde worden geschoven: de massale deportaties en moordpartijen waren niet simpelweg het resultaat van een eeuwenoude vijandschap tussen moslims en christenen. Zo'n verhaal laat onverklaard waarom zulke vervolgingen niet veel eerder plaatsvonden, en waarom in 1915 alleen de Armeniërs in deze mate het slachtoffer werden. Van Turkse zijde wordt vaak aangevoerd dat de christelijke Armeniërs een veiligheidsrisico aan het Russische front vormden, maar zo'n strategische verklaring is onbevredigend. Er werden immers ook Armeniërs gedeporteerd en gedood die ver van de frontlinie leefden. Ook de juridische rechtvaardiging dat de Armeniërs, die in 1915 naar onafhankelijkheid streefden, terecht werden bestraft voor hun landverraad is op z'n minst problematisch. De identiteit van en loyaliteit aan het Ottomaanse rijk waren in deze periode buitengewoon twijfelachtig geworden, door aanhoudende oorlogen, staatsgrepen en diverse onafhankelijkheidsbewegingen. Aan de andere kant worden bronnen die op genocide wijzen, zoals berichten van Armeense overlevenden en buitenlandse waarnemers, soms terecht afgedaan als eenzijdig, bevooroordeeld of anti-Turks. Dat bezwaar van partijdigheid wordt echter moeilijker vol te houden als je kijkt wat Turkse archieven te melden hebben. En dat is precies wat Taner Akçam in A Shameful Act doet. Hij traceert de gebeurtenissen van 1915 aan de hand van verslagen van Turkse parlementsbijeenkomsten en rechtszaken, berichten uit Turkse kranten van die tijd, en brieven en herinneringen van diverse Turkse betrokkenen. [...] Zijn boek is niet alleen belangrijk omdat het nadrukkelijk de dialoog met een Turks publiek zoekt en omdat het veel nieuwe informatie geeft over het precieze verloop en karakter van de gebeurtenissen; hij toont ook aan dat de deportaties onder Turkse tijdgenoten veel meer omstreden waren dan doorgaans wordt beseft. De gebeurtenissen van 1915 kwamen niet uit de lucht vallen, maar waren het resultaat van binnenlandse, buitenlandse en ideologische factoren. Buitenlandse bemoeienis wakkerde de tegenstellingen tussen verschillende bevolkingsgroepen alleen maar aan. Met name Engeland en Rusland bemoeiden zich steeds actiever met het welzijn van christelijke Ottomaanse onderdanen, zoals Serviërs, Grieken en Armeniërs. [....] Naast buitenlandse bemoeienis was er ook een aanhoudende binnenlandse machtsstrijd. Een derde belangrijke factor was de opkomst van verscheidene nieuwe ideologieën. Sommigen formuleerden een nieuwe pan-islamitische ideologie, die alle moslims ter wereld wilde verenigen onder de Ottomaanse sultan. Maar belangrijker waren het Turkse nationalisme, dat uit het multinationale Ottomaanse rijk een uitsluitend of in meerderheid door Turken bewoonde natiestaat wilde vormen, en het pan-Turkisme, dat streefde naar één groot rijk voor alle Turkse volkeren tussen de Bosporus en Centraal Azië. Daardoor werden echter de Armeniërs, die geografisch precies tussen de verschillende Turkse broedervolkeren in leefden, opeens tot de voornaamste belemmering voor het pan-Turkisme. Het is deze combinatie van buitenlandse inmenging en binnenlandse machtsstrijd, aangewakkerd door een extreem-nationalistische ideologie, die de Armeniërs uiteindelijk fataal is geworden. [...] Een opstand onder de Armeniërs in april 1915 in de oostelijke stad Van was de aanleiding, of het excuus, voor het bevel. Op het officiële deportatiebevel van het ministerie van Buitenlandse Zaken volgde een geheim bevel van het centraal comité, dat aan het loyale partijkader de ware - en volgens Akçam genocidale - bedoelingen doorgaf. Een prominente Unionist, Halil Mentesje, schrijft in zijn memoires dat het Talat Pasja, de leider van het driemanschap, was die voorstelde om het land van zijn verraderlijke elementen te zuiveren. [...] De maatregelen werden via grotendeels geheime lijnen uitgevoerd. Het Turkse leger was niet als zodanig bij de deportaties betrokken. De uitvoering ervan lag bij partijkader en bij de speciale milities van de Tesjkilât-i mahsûsa of speciale organisatie. Die laatste bestond uit onder meer Koerdische stammen en vrijgelaten criminelen en stond onder direct gezag van de partij. Volgens Akçam werden die milities langs de deportatieroute gestationeerd met het specifieke doel om zoveel mogelijk Armeniërs te doden. Daarnaast werd de plaatselijke bevolking aangemoedigd om de huizen van de gedeporteerden te plunderen. Zo werd ze tegelijkertijd medeplichtig gemaakt. Bovendien werden de burgers gewaarschuwd geen Armeniërs te helpen onderduiken, op straffe van onmiddellijke ophanging. Desondanks stuitte de uitvoering van de deportaties op diverse plaatsen op verzet van gouverneurs en legerofficieren, en van lokale moslims die hun Armeense buren of dorpsgenoten onderdak verleenden. Het zijn juist deze geheimhouding en parallelle bevelstructuur van het driemanschap die het aantonen van de opzet om de Armeniërs als zodanig uit te roeien, en daarmee van volkerenmoord in de juridische zin, bemoeilijken. Voor de belangrijkste besluiten hebben we alleen indirecte aanwijzingen. [...] Historisch bewijs van massamoord is nog geen juridisch bewijs van genocide. Het bestaande bronnenmateriaal maakt echter zonder meer duidelijk dat de machthebbers veel te weinig hebben gedaan om de veiligheid van de gedeporteerden te waarborgen. Als het doel inderdaad slechts deportatie was geweest, hadden de civiele en militaire autoriteiten veel meer kunnen - en moeten - doen om voor veiligheid onderweg en voedsel en andere voorzieningen te zorgen. De vraag of de enorme aantallen Armeense burgerslachtoffers het resultaat zijn geweest van opzet of van onverschilligheid is nog niet definitief beantwoord, maar aan de gruwelijkheid van de maatregelen van het driemanschap doet dat weinig af. [...] Akçam verklaart de Turkse onwil om de genocide te erkennen, als een probleem van de nationale identiteit. Sommigen van de voornaamste daders van de volkerenmoord, zoals Enver Pasja, zijn postuum tot helden van de Turkse onafhankelijkheidsoorlog verklaard; anderen kregen leidende posities in de nieuwe Turkse republiek. Het is niet eenvoudig om zulke nationale idolen van hun voetstuk te stoten. De omgang met dit beladen verleden zou te vergemakkelijken zijn door de hoofdverantwoordelijkheid voor de Armeense bloedbaden niet bij de Turken of zelfs maar bij de toenmalige Turkse regering te leggen, maar veel specifieker bij het dictatoriale leiderschap van de Unionisten. De leider van de latere onafhankelijkheidsbeweging, legerofficier Moestafa Kemal (de latere Atatürk) had niets met de deportatieplannen van het driemanschap te maken. Kemals houding was genuanceerder dan zowel pro-Turkse en pro- Armeense stemmen doen voorkomen. Tegenover buitenlandse journalisten distantieerde hij zich ondubbelzinnig van de daders; in interne besprekingen benadrukte hij dat deze schandelijke daden, zoals hij ze noemde, het werk van een groep omstreden leiders uit het verleden waren, en niet voor politieke druk op Turkije misbruikt mochten worden. Al nam hij sommige van de betrokkenen op in zijn regering, toch vond hij dat Turkije zich moest bevrijden van deze politieke en morele bezoedeling. Volgens Akçam kan Atatürks houding een belangrijk
model zijn voor het hedendaagse Turkse debat. Europese populistische politici die nu de kwestie van volkerenmoord aangrijpen om Turkije buiten de EU te houden, en Turken in West-Europa de mond te snoeren, spelen juist nationalistische en xenofobe kringen in Turkije in de kaart, en bemoeilijken het moedige en waardevolle werk van auteurs als Akçam.
|
