Hebzucht ondergraaft dominantie Amerika

De leegte van Uncle Sam

Door John Wanders

Wegener Dagbladen 31.12.200

De twintigste eeuw staat te boek als de "Amerikaanse eeuw". Het betrekkelijk jonge Amerika groeide uit tot een supermacht, tot de dominante natie op aarde. Superieur in militair, economisch en wetenschappelijk opzicht. Verspreider van een massacultuur die de wereld een eenvormiger gezicht gaf, dat van McDonald's, Coca-Cola, Microsoft, Nike, Disney.

"De dag des Oordeels leek nabij", stelt James Reston Jr. in zijn vorig jaar verschenen boek The Last Apocalypse, dat een weinig vrolijk beeld schetst van Europa rond het jaar 1000. "Er was een vloed aan oorlogen", schrift hij. "De hongersnood die begon in 970, bereikte zijn wanhopigste punt in het jaar 1000, toen het kannibalisme wijd verspreid was. De situatie was zo ernstig, dat mannen het vlees van hun eigen vrouwen en kinderen aten. Zonen verslonden hun moeders. Moeders aten hun eigen baby's.

Daarbij kwam dat Europa gebukt ging onder de plaag van het St. Anthonis Vuur, een infectieziekte die zo fataal was "dat als 's-middags de eerste builen verschenen, de dood doorgaans al de daaropvolgende ochtend intrad". Zuid-Europa werd intussen geplaagd door natuurrampen. In 993 werd Italië getroffen door een zware aardbeving en een vulkaanuitbarsting, die een groot gebied onbewoonbaar maakte. Ook aan de hemel was het onrustig. In 998 sloegen er op het Europese continent twee meteorieten in. En in september van het jaar 1000 verscheen er een komeet aan de nachtelijke horizon "die drie maanden zichtbaar bleef".

Kortom, er leek rond de overgang van het eerste naar het tweede millennium een begin te zijn gemaakt met de verwoesting van de aarde en de mensheid. Toch concludeerde Reston aan de hand van zijn bronnenmateriaal dat het doemdenken niet kenmerkend was voor het Europa van die tijd. Hij vindt de atmosfeer in eigen land op de drempel van het jaar 2000 nerveuzer. Het is hem bijvoorbeeld opgevallen dat de gevestigde religie de laatste tijd geen toespelingen meer maakt op het Boek der Openbaringen, de bijbeltekst over het laatste oordeel. Reston: "De grote kerkelijke stromingen, de protestantse kerk, de katholieke kerk, zijn zich ervan bewust dat het Boek der Openbaringen ontvankelijk is voor de wildste interpretaties. Ze vrezen dat een of andere gek de bijbeltekst verkeerd interpreteert en de komst van het nieuwe millennium zal aangrijpen voor een krankzinnige actie.

Wereldnieuws

De angstbeelden van een extremistische minderheid zijn toch niet maatgevend voor de heersende opvatting in de Amerikaanse samenleving?

"Nee, maar ook al gaat het om een kleine minderheid die opereert aan de rand van de samenleving, haar destructieve acties zijn steevast wereldnieuws - zoals we in 1997 zagen in San Diego met de zelfmoord van 39 leden van de sekte Heaven's Gate". Die grootschalige zelfmoordactie hield verband met het passeren van de komeet Hale-Bopp. Er waren recentelijk meer interessante verschijnselen in de kosmos waarneembaar, zoals de zonsverduistering in augustus. Natuurrampen eisten aan de vooravond van het jaar 2000 een hoge tol. Zoals de dodelijke aardbevingen in Turkije en Taiwan, of de orkaan Mitch die vorig jaar dood en verderf zaaide in Midden-Amerika. In Afrika wordt een complete generatie weggevaagd door het aids-virus. Sommigen zagen in de reeks dodelijke schietpartijen op Amerikaanse middelbare scholen de hand van de duivel, of een waarschuwing van God. En dan is er het "Y2K-probleem" (Year 2000). Ofwel de vraag in hoeverre de moderne samenleving - die in hoge mate afhankelijk is van computertechnologie - bestand is tegen het jaartal 2000.

"Voeg daarbij nog de Amerikaanse traditie op het gebied van sektevorming", vult Reston aan, "plus de waarschuwing van de FBI dat militante groeperingen en sektes de komst van het nieuwe millennium willen aangrijpen voor gewelddadige acties, en je hebt op de drempel van het jaar 2000 een in potentie gevaarlijke cocktail van fenomenen".

James Reston Jr. schreef de afgelopen dertig jaar een dozijn boeken, waaronder romans, een toneelstuk en biografieën over uiteenlopende types als de legendarische wetenschapper Galileo Galilei en de diabolische sekteleider Jim Jones die zijn volgelingen massaal de dood injoeg. De fascinatie die Reston koestert voor de periode rond het jaar 1000, verklaart mede zijn belangstelling voor de overgang naar het derde millennium.

Hij kan zich vreselijk druk maken over "de gemiste kans" die dit "glorieuze moment" inhoudt voor zijn land. Want helaas, Amerika spreekt over het jaar 2000 alsof het gaat om een slap aftreksel van de "bicentennial" - de viering op 4 juli 1976 van haar 200-jarig bestaan. "Honderd jaar geleden, bij de entree van de twintigste eeuw, deden we het beter", verzucht Reston, terwijl hij thee schenkt in zijn woning in Chevy Chase, een voorstadje van Washington. "We organiseerden een wereldtentoonstelling in Chicago en er was een explosie van boeken over de toekomst van Amerika".

Het nationaal debat over het jaar 2000 is gespeend van elk historisch besef, beklemtoont hij. "Van het voorbije millennium op dit continent behoren de eerste 600 exclusief toe aan de indianen, de oorspronkelijke bewoners van Amerika. Deze bevolkingsgroep is volkomen vergeten. Het ontbreekt in Amerika aan een spiritueel debat onder schrijvers, denkers, geestelijke en seculiere leiders. De discussie wordt volledig beheerst door het naar mijn smaak tamelijk oninteressante Y2K-probleem en door de vraag hoe het oudejaarsfeest zal uitpakken op The Mall in Washington en op Times Square in New York.

Moreel gezag

President Clinton is volgens hem "plat op zijn gezicht gegaan" waar het de voorbereiding van de viering van het millennium betreft. "De president had leiding moeten geven aan een nationaal debat over het verleden, het heden en de toekomst van de VS. In Rome, Londen en Jeruzalem onderkennen ze de symboliek van het moment wel. Natuurlijk is het twijfelachtig of Clinton sinds de Lewinsky-crisis nog over het morele gezag beschikt om op niveau een debat te leiden over de symbolische betekenis van het jaar 2000".

In de ogen van veel Europeanen toonde de Lewinsky-crisis aan dat de VS nog altijd in de fase van de puberteit verkeren. Is het relatief jonge Amerika wel rijp voor zelfonderzoek?

"Dit land is naar mijn overtuiging rijp om de fase binnen te treden van jong volwassene. De veel gehoorde notie dat Amerikanen weinig filosofisch zijn, altijd vooruit kijken en gepreoccupeerd zijn met de technologische vooruitgang, zou dit land niet mogen afhouden van reflectie. Er staat nergens geschreven dat zelfonderzoek verboden is. Bij de groei naar volwassenheid behoort dat Amerika meer lering trekt uit haar geschiedenis". Die geschiedenis is controversieel. Zie de uitroeiing van de indianen. De slavernij en de apartheid lieten littekens na. Deze zijn vandaag nog zichtbaar in de relatie tussen blank en zwart. De herinnering aan Vietnam is een traumatische.

Genocide

Is Amerika wel klaar om af te rekenen met haar duistere verleden?

"Ik ben daar tamelijk optimistisch over. De genocide op de indianen en de uitbuiting van zwarte slaven liggen ruimschoots achter ons. Tijdens mijn studiejaren in de zuidelijke staat Noord-Carolina, tussen 1959 en 1963, zag ik van nabij hoe de apartheid in de VS werd ontmanteld. Er is op het raciale vlak enorm veel vooruitgang geboekt in de afgelopen veertig jaar. Zeker, het verborgen racisme bestaat nog. Maar dat is toch andere koek dan een openbaar toiletgebouw met een apart gedeelte voor zwarten en een apart gedeelte voor blanken, met elk hun eigen wastafels van aanzienlijk verschillende kwaliteit".

"Wat Vietnam betreft, ik denk dat Amerika haar morele oorlog heeft gevoerd in Zuidoost-Azië en dat we niet snel in een soortgelijke situatie verzeild zullen raken. De Amerikaanse jongeren van vandaag hoeven zich niet druk te maken over de zonden van hun vaders, zoals wij dat wel moesten tijdens onze studietijd. Wat nu dient te gebeuren, is dat we de donkerste periodes uit onze geschiedenis begraven in ons nationaal bewustzijn. Dat we de komst van het jaar 2000 gebruiken als een moment van collectieve zuivering. Maar ik vrees dat we die unieke kans verspeeld hebben".

Verlichte stad

 De grondleggers van de VS zagen Amerika als een verlichte stad op een heuvel, verkondiger van vrijheid en democratie, baken voor de rest van de wereld. Hun geschriften zijn van hoog niveau. Vandaag lijkt de Amerikaanse samenleving vooral te worden gedreven door materialisme. Heeft dit land nog een missie? Is het onderweg naar ergens?

"Dat is de grote vraag waarvoor wij staan. Als Amerika in de pubertijd blijft steken, niet volwassen wordt, niet in staat is om haar beschaving uit te bouwen en haar cultuur te versterken, dan zullen wij onze dominantie in de wereld verliezen. Als wij alleen maar staan voor het democratisch ideaal, hebzucht en winstbejag, dan zullen we nooit een grote cultuur worden".

In een rede tot de George Washington Universiteit in Washington sprak u onlangs uw verontrusting uit over de voortschrijdende kennis van de genetica. Waar bent u bang voor?

"De gedachte dat er in de nabije toekomst een obscure dokter zal opstaan die in zijn privé-laboratorium mensen kloont, baart mij meer zorgen dan de vraag of het internationaal terrorisme de beschikking krijgt over kernwapens. Het laatste is feitelijk politiewerk. Het eerste voert onvermijdelijk naar de selectie van de menselijke soort, voor de geboorte. De nieuwe mens zal uit elementen bestaan die niet door de natuur zijn gegeven. Mogelijk zal het menselijk lichaam worden uitgerust met computerchips. Eeuwenlang luidde de basisvraag wat het verschil is tussen mens en dier. Nu, op de drempel van het nieuwe millennium, luidt de kernvraag: wat het verschil is tussen mens en machine".

Mondialisering

U beschrijft in "The Last Apocalypse" hoe de komst van het tweede millennium samenviel met de kerstening van Europa. Hoe een overwegend heidens Europa tussen de jaren 950 en 1010 werd bekeerd tot het christendom. Was die timing toevallig?

"Ik durf het antwoord niet te geven. Ik weet niet of er een hogere macht bij betrokken was. Ik schat dat er vooral seculiere redenen ten grondslag lagen aan de bekering van de heidense leiders. Ik denk dat dezen zich wilden aansluiten bij de zowel in militair als religieus opzicht machtige paus Gerbert van Aurillac, die vanuit Rome grote invloed uitoefende op het politieke leven in Europa".

Het sluitstuk van het tweede millennium was een beslissende confrontatie tussen twee grote ideologieën: kapitalisme versus communisme. Het vrije marktdenken zegevierde. Is Alan Greenspan, de voorzitter van het stelsel van centrale banken in de VS, de hedendaagse variant op paus Gerbert?

"Het is inderdaad opgevallen hoe de politieke kaart van Europa aan het eind van het tweede millennium opnieuw ingrijpend veranderde. Maar de echte schakel tussen het jaar 1000 en het jaar 2000 is voor wat mij betreft de cohesie die rond beide millennia optrad. Duizend jaar geleden smeedde de christelijke leer Europa aaneen. We zien nu als gevolg van de digitale revolutie hoe de verschillende continenten aaneengesmeed worden. Met de komst van Internet is er werkelijk sprake van mondialisering".

Dus niet Greenspan, maar Microsoft-baas Bill Gates is de Gerbert van zijn tijd?

"Ik zou Gates niet alle eer willen geven, maar zijn betekenis voor de wereld van vandaag is groot".

Wat wordt de nieuwe ontdekking van het nieuwe millennium?

"De ontdekking van buitenaards leven. Dat gaat gebeuren. Alleen idioten verklaren dat er buiten de aarde geen leven is. De Hubble-telescoop die rond de aarde cirkelt, heeft al achttien planeten ontdekt die een baan trekken rond zon-achtige sterren. En Hubble is nog maar een jaar of vijf actief. Vijf jaar is in astronomische termen een zandkorrel op het strand. Geen twijfel mogelijk, er is buitenaards leven. Het wachten is alleen nog op de ontdekking daarvan. Die historische gebeurtenis dient zich wellicht al in de komende eeuw aan.