Citaten uit

Het dissociatiecircuit

door Joost Niemöller
De Groene Amsterdammer van 24 april 1996

Slordige denkers die in vage netwerken hun gevaarlijke psychologische theorieën verspreiden.
Dr. H.F.M. Crombag, co-auteur van 'Hervonden herinneringen en andere misverstanden', kan de opmars van de MPS-therapeuten niet langer aanzien.
Een frontale aanval.

HET IS OPPASSEN geblazen met bezoekjes aan psychotherapeuten. Je kunt er vandaan komen met een geheel nieuw verleden. In toenemende mate - vooral in Amerika, maar ook in Nederland - staan de zogenaamde 'hervonden herinneringen' ter discussie. Na onder hypnose te zijn gebracht, raakt men er in toenemende mate van overtuigd misbruikt te zijn in de jeugd. Pijnlijke rechtszaken zijn daarvan het gevolg, waarbij ouders van ritueel misbruik en erger worden beschuldigd en hun toch al zo verwarde kinderen niet meer mogen zien. In Amerika spelen al tienduizenden van dergelijke zaken.

H.F.M. Crombag, rechtspsycholoog en hoogleraar in Maastricht en samen met W.A. Wagenaar schrijver van het boek Dubieuze zaken, ziet geen enkele wetenschappelijke grond voor het bestaan van hervonden herinneringen. Ook aan de daarmee verbonden modeziekte Multipele Persoonlijkheidsstoornis, oftewel MPS, hecht hij geen geloof. MPS is het onder hypnose uiteenvallen van de patiënt in vele persoonlijkheden. Dit zou een gevolg zijn van een incestverleden waarvan de patiënt zich niet bewust is maar dat de therapeut zichtbaar kan maken. Over dit soort zaken schreef Crombag samen met de research-psycholoog dr. H.L.G.J. Merckelbach een boek dat deze week verschijnt: Hervonden herinneringen en andere misverstanden.

U bent wetenschapper, maar het boek dat u heeft geschreven is gericht op de niet-wetenschappelijke markt.

Crombag: '[...] Er zijn in dit land allerlei mensen die met dit soort problemen worden geconfronteerd. Een paar dagen geleden zat hier bij mij een echtpaar dat mij, elkaar voortdurend onderbrekend, het verhaal vertelde over hun dochter die inmiddels ook MPS zou hebben. Ze had haar vader van jarenlange, gruwelijke verkrachtingen beschuldigd. In Amstelland, de kliniek waar ze verbleef, had ze geleerd dat ze inmiddels in de dertig persoonlijkheden heeft en dat er nog dagelijks persoonlijkheden bij komen. Het verdriet dat die ouders daarvan hebben! Dat soort mensen wil ik bereiken.

Maar niet alleen de slachtoffers. Ook rechters die zo'n geval voor zich krijgen. De politieman die zo'n vader van zijn bed licht - drie dagen heeft hij vastgezeten! De officier van justitie. De advocaten die te hulp worden geroepen. Er zijn talloze hulpverleners in dit land. Afgezien van de mensen die er hun levenswerk van maken dit soort ideeën over MPS te propageren, probeert de gemiddelde hulpverlener zijn cliënten zo praktisch mogelijk te helpen. Díe mensen, die geen tijd hebben om de literatuur bij de houden, kunnen van dit boek leren.

[...] Als iemand eenmaal gediagnostiseerd is als multipele persoonlijkheid, gaat het van kwaad tot erger. In de Verenigde Staten heeft het verschijnsel inmiddels groteske vormen aangenomen. Tienduizenden gevallen. Een maatschappelijk probleem van de eerste orde.'

Samengevat stelt u: MPS bestaat niet.

'Ja. Maar dat betekent niet dat mensen van wie gezegd wordt dat ze MPS hebben, gezonde personen zouden zijn. Ze hebben alleen andere psychiatrische syndromen. Bijvoorbeeld de bipolaire stemmingsstoornis. Dat heette vroeger de manisch-depressieve psychose. En wat men nu ook noemt: de borderline personality. Dat slaat op patiënten met psychiatrische symptomen die op de grens liggen van een neurotische en een psychotische stoornis.'

WAAR DE ENE psychiater het heeft over een persoonsstoornis heeft de ander het over een stemmingsstoornis.

'Men omschrijft MPS in de DSM, het diagnostisch handboek, als ''de aanwezigheid van twee of meer scherp van elkaar te onderscheiden identiteiten of persoonlijkheidstoestanden''. [...]

Maar wat is een 'persoonlijkheidstoestand'? Ik heb geen flauw idee wat dat betekent.

'Ik ook niet. Niemand. Dat mensen wisselende stemmingen hebben en dat sommigen daar meer aan ten prooi vallen dan anderen, is een oud gegeven. Het probleem is dat de stoornissen die die mensen waarschijnlijk wel hebben, zoals de bipolaire stoornis, heel goed behandelbaar zijn met medicamenten. Manische mensen moeten die dingen echt slikken. Anders worden ze onhoudbaar.

Maar deze mensen gaan in een praattherapie die jaren duurt. Nog afgezien van de verklaring die ervoor wordt gegeven:

Voor je het weet, stort je hele wereld in elkaar. Je moeder heeft meegedaan of moet je vader in de steek laten. Het enige wat je kunt doen is je familie de familie laten. Dat adviseert men dan ook. Een nieuwe familie zoeken. Dat zijn namelijk je lotgenoten in de praatgroep. En je nieuwe vader en moeder wordt de therapeut.

In Nederland wordt dat allemaal wat milder geformuleerd dan in de Amerikaanse voorbeelden. Maar daardoor is het juist des te gevaarlijker. Ze hebben de schijn van redelijkheid. Van vooraanstaande figuren in de Nederlandse MPS-wereld als Onno van der Hart en Suzette Boon weten we met welke mensen in de Verenigde Staten ze in contact staan, waar ze hun cursussen krijgen enzovoorts. Het is een netwerk. [...]

Ik vind deze club van Van der Hart en Boon een gevaar. [...]

Elizabeth Loftus - Amerikaanse psychologe, een goede vriendin van me - bestrijdt deze zaken. Zij heeft een populariserend boek geschreven: De mythe van de verdrongen herinnering. Ze beschrijft hoe ouders van hun volwassen dochter in één week twee berichten krijgen: namelijk dat ze terminale kanker heeft en dat ze ontdekt heeft dat haar ouders haar op vroege leeftijd satanisch hebben misbruikt. Bij het horen van dat eerste bericht willen die ouders natuurlijk naar hun dochter toe. Die krijgen dan van de therapeute van hun dochter te horen dat ze hun dochter alleen maar mogen zien als ze eerst bekennen dat ze haar hebben misbruikt. Stel je het dilemma van die mensen eens voor!

Je ziet nu een tegenbeweging ontstaan. In Nederland is in navolging van de Amerikaanse False Memory Foundation ook een actiegroep ontstaan, de Werkgroep Fictieve Herinneringen, waar zich nu al meer dan vijftig mensen voor hebben gemeld. Het dreigt steeds meer uit de hand te lopen met dat MPS. [...]

IS MPS UITGEVONDEN als verzamelnaam voor allerlei verschillende verschijnselen?

'Die MPS-patiënten hebben allerlei problemen. Aan sommige kunnen we iets doen, aan andere niks omdat we er zo weinig van weten. Wat nogal eens voorkomt bij die zogenaamde MPS-patiënten is dat ze aan automutilatie doen. Dat ze zich met scheermessen in de armen snijden. Dat wijst overigens op een borderline-syndroom. [...]

[...]

BENT U WEL EENS geconfronteerd met iemand die MPS zou hebben?

'Nee. Dat is natuurlijk het verwijt dat ons gemaakt zal worden: je moet zo'n geval zien, dan geloof je het pas echt. Ik heb wel een aantal psychiaters gevraagd: ''Heb je er wel eens eentje gezien?'' Ze zeiden allemaal: ''Ik heb nog nooit zo'n geval gezien.'' De overgrote meerderheid van de psychiaters stelt die diagnose nooit. Nu is het tegenargument: de diagnose MPS kan pas geleidelijk aan gesteld worden. Als je daar niet op verdacht bent, zie je het niet. Wij zeggen dan weer: er bestaan aanwijzingen dat je MPS kunstmatig bij een patiënt kunt oproepen.'

Sommige psychiaters stellen de diagnose wel.

'Een kleine minderheid. Serieus opgeleide mensen waarbij je aan de buitenkant niet kunt zien dat het rare mensen zijn. Dat gebeurt in de psychiatrie wel vaker. Er zijn bijvoorbeeld psychiaters die zich later bekennen tot vrome aanhangers van de psychoanalyse. Dat is net alsof je in de astronomie een lichting zou hebben die ook gelooft in de astrologie. Waar blijven al die MPS-patiënten op de lange duur? Die verdwijnen. Ik neem aan dat ze zich er op een gegeven moment aan weten te onttrekken en met veel moeite een weg terug weten te vinden naar een enigszins leefbaar leven. Helaas zijn die MPS-mensen niet zomaar toegankelijk voor onderzoek.'

Worden ze afgeschermd?

'Dat denk ik wel. Als het om patiëntenonderzoek gaat, zijn de behandelaars ook de onderzoekers. In de wetenschap bestaan er daarom allerlei vormen van dubbelblinde experimenten, waar ook collega's aan meewerken. Men verplicht zich dan om grote aantallen gevallen te bekijken om te zien wat de patronen zijn. Op die manier ontkom je aan de toevallige samenhang die je denkt te zien. Dat soort onderzoek is met MPS nog niet gedaan. Omdat de mensen die dat onderzoek zouden moeten doen, dat niet in gang zetten.'

Dat ziet er nogal samenzweerderig uit.

'Ja hoor. Dat wil ik best beamen. Het is een circuit dat dat geloof heeft. Hecht georganiseerd. Eigen vereniging, eigen tijdschriften, eigen conferenties. [...]

Vreemd.

[...]

Neem nu iemand als Ellert Nijenhuis, klinisch psycholoog in Assen. Hij verscheen in het programma van Sonja Barend toen ze Yolanda aan tafel had. Yolanda breeduit vertellen en Sonja kijken van: O, wat erg hè. Dan gaat het over wat ze zich kan herinneren en wat teruggekomen was en dan vraagt Sonja: ''Mijnheer Nijenhuis, u werkt met mensen die misbruikt zijn. Hoe zit dat?'' En dan zegt hij:

''Ik zal u een heel frappant voorbeeld geven van een patiënte van mij. Zij kon haar tanden niet poetsen, want ze verdroeg geen tandpasta in haar mond. Toen hebben wij tijdens haar therapie uitgevonden dat zij vroeger haar vader had moeten pijpen en dan kreeg ze steeds sperma in haar mond. En toen we dat eenmaal ontdekt hadden was het over.''

Die tekst heb ik woordelijk laten uittypen en naar het hoofdbestuur van het Nederlands Instituut van Psychologen gestuurd, met de opmerking:

''Luister, er zijn grenzen aan wat mogelijk is. Hier vertelt een man een verhaal waarvan ik absoluut zeker weet dat het gelogen is. Die man moet ter verantwoording worden geroepen. Of hij toont voor de tuchtcommissie aan dat het inderdaad klopt of hij moet publiekelijk zeggen: ik heb dat verzonnen.''

Maar men schreef mij terug: hoe stelt u zich dat voor? Want de regels zeggen dat je niet kunt klagen als je geen belangen hebt. Dus is het doodgebloed.

Dergelijke woorden van zo'n man gaan erin als Gods woord in een ouderling. ''O, werkt dat zo? Nou weet ik ook waarom ik niet van griesmeelpap houd'', concludeert dan een niet al te stabiel achttienjarig meisje. Zo werken die dingen.'

MPS VERSPREIDDE zich vanuit Amerika naar Nederland. Niet naar bijvoorbeeld Frankrijk.

'Laat ik u een voorbeeld geven van hoe diagnosen samenhangen met netwerken. Eind jaren vijftig, begin jaren zestig zat in Nijmegen een fameuze psychiater, dr. Anna Teruwe. Die had een eigen ziektebeeld uitgevonden; de frustratieneurose. Frustratieneurosen kwamen uitsluitend in Nijmegen en omgeving voor bij leerlingen van mevrouw Anna Teruwe. Ze is overleden, haar boeken worden niet meer gelezen en de frustratieneurose bestaat niet meer.

[...]

Die slagen in de lucht leiden soms tot kolderiek taalgebruik. In een wetenschappelijk uitgave over MPS, 'Dissociatie: een fenomeen opnieuw belicht', las ik het volgende:

'Dissociatieve toestanden kunnen zich na hun ontstaan en ontwikkeling doelgericht gedragen. Sommige kunnen bijvoorbeeld welbewust de controle over het bewustzijn en het gedrag overnemen of reageren op een verzoek daartoe.'

Dat is toch regelrecht animistisch denken?

'Precies, dat gaat over mannetjes in de geest die het gedrag overnemen. En daar zo hun eigen bedoeling mee hebben.

[...]

Animistisch, een goed woord als psychologische functies kennelijk gaan handelen als onafhankelijke actoren. [...]