Citaten uit

Hij kwam met grote handen op me af

Herinneringen aan wat nooit is geweest

Joke Mat, NRC 6 november 2004 

Kitty Hendriks, slachtoffer van seksueel misbruik, kreeg in therapie herinneringen aan nog veel ergere gebeurtenissen. Ze herschreef haar verleden, maar de herinneringen bleken vals. Wat was de rol van haar therapeut?

Eind jaren tachtig doken in Amerika mensen op die zich seksueel misbruik herinnerden dat ze jarenlang vergeten waren geweest. Soms stapten ze naar de politie en werden hun bejaarde ouders alsnog veroordeeld. Hoewel wetenschappers als geheugenexpert Elizabeth Loftus uitsloten dat trauma's zo diep konden worden weggestopt, kreeg de theorie felle aanhangers. De zogenoemde memory wars hielden jaren aan. 

Ook in Nederland kwamen aangiften voor. Vaak kwamen de herinneringen naar boven in therapieën die de oorzaak van problemen in het heden zochten bij trauma's uit het verleden.

Begin dit jaar publiceerde de Gezondheidsraad het rapport 'Omstreden herinneringen', waarin zij therapeuten oproept cliënten te testen op hun ontvankelijkheid voor suggestie, emotionele distantie te bewaren en terughoudend te zijn met 'methoden die niet worden gedragen door wetenschappelijk onderzoek'.

Inmiddels zijn sommige mensen tot de conclusie gekomen dat hun hervonden herinneringen toch niet klopten. In de Verenigde Staten staan zij bekend als retractors, of, heroïscher, recovered memory survivors. 

In Nederland verscheen vorige week het eerste boek van een retractor, 'Vaag verleden' van de nu 39-jarige Kitty Hendriks. In dagboekvorm beschrijft ze hoe ze er drie jaar geleden tijdens een therapie van overtuigd raakte dat ze op seksfeesten van haar ouders was gedwongen tot seks, dat haar vader haar had misbruikt en dat een tante haar had gedwongen tot seksuele spelletjes met een hond. Nadat ze om andere redenen het vertrouwen in haar therapeut verloor, kwam ze erop terug. 

[... ... ...] 

Toen ze uit huis ging, kreeg ze problemen. Ze ging drugs gebruiken, kreeg anorexia, deed zelfmoordpogingen, liet zich enige tijd opnemen. Een aantal banen, therapieën en mislukte relaties later, [...] 

[...]

Vanaf het begin, zegt Hendriks, ging de therapie een andere kant op dan ze eigenlijk wilde. Niet het heden, maar het verleden stond centraal. Ze kreeg huiswerk waarbij ze moest beschrijven hoe afschuwelijk haar moeder haar verwaarloosd had. Ze kreeg opdracht het beschadigde 'kindje' in zichzelf te gaan zien en accepteren. Ze moest brieven schrijven, tekeningen maken, herinneringen opdiepen. Ze deed dat ook. De goedkeuring van de therapeute was al snel het enige dat telde. 

,,Al na twee sessies was ik van streek toen ze een sessie afzegde. Zij zat te huilen om wat ík had meegemaakt. En ze vroeg of ik het aandurfde 'dit samen aan te gaan'. Toen kon ik al geen nee meer zeggen. Ik dacht: zij heeft al voor mij gekozen.''

[...] 

Behalve individuele kreeg ze ook groepstherapie. Na de sessies voelde ze zich ellendig en stopte zich vol met eten en port. Ze kwam kilo's aan, is nog altijd dik. Ze kreeg dromen die haar dagen bezighielden. Haar vrienden zag ze nauwelijks meer en ze durfde niet goed meer de straat op. Hoewel ze, zegt ze, 'alarmbellen hoorde rinkelen', stopte ze niet met de therapie en gaf ze haar werk in een natuurvoedingswinkel op. Ze kon zich niet meer concentreren.

Dat ze wellicht ook door haar vader was misbruikt, was bij een eerdere therapie al eens ter sprake gekomen. 

,,Ik droomde dat hij met grote handen op me af kwam. Die therapeute zei een keer iets, ik weet niet wat, waarop ik antwoordde: nu doe je net of ik ook door mijn vader misbruikt ben. Zij zei: dat is toch ook zo? Mijn eerste reactie was niet: 'Nee, dat is niet waar'. Meer: het zou kunnen. Ik weet het niet.''

Dinkie Tonkes, zegt Hendriks, leidde het misbruik door haar vader af uit het misbruik door haar broer. 

,,Uit statistisch onderzoek zou blijken dat jongens die hun zus misbruiken vaak zelf door hun vader zijn misbruikt.'' 

En als hun vader hun zoons misbruikten, dan zouden ze zich ook wel aan hun dochters vergrijpen. Via dromen en 'flitsen' van beelden werd dit scenario langzaam reëel. Op dezelfde manier ontstond de herinnering aan seksfeesten in de kelder van haar ouderlijk huis en aan het misbruik door een tante met een hond. 

Hendriks zocht buiten de therapie naar aanwijzingen voor deze gebeurtenissen. Ze vroeg haar vader in een brief of hij haar misbruikt had. Hij antwoordde van niet. Ze ging te rade bij haar jongere zus. 

,,Zij had nooit enig idee gehad van feesten in de kelder, maar dacht dat het wel zou kunnen. Het ging allemaal niet zo doorsnee bij ons thuis. Het paste wel in het plaatje.''

Intussen worden de twijfels die ze vanaf het begin over de therapeute had sterker, zowel bij Hendriks als twee andere vrouwen uit haar therapiegroep. 

,,Ze praatte vaak heel lang over haar eigen incestervaringen en hoe ze daarmee omging. Haar vader zou haar hebben vergokt. [...] '' 

[...] 

Kort daarna breken de drie vrouwen de therapie af - voor Hendriks had ze tweeëneenhalf jaar geduurd - en dienen een klacht in bij de inspectie, onder meer wegens 'het schenden van de geestelijke en lichamelijke integriteit' en 'het aanpraten van herinneringen aan seksueel misbruik'. De inspectie laat weten niets te kunnen doen: de therapeute is niet geregistreerd. 

Op dat moment gelooft Hendriks nog in haar hervonden herinneringen. Pas als een van de andere ex-cliënten zegt niet meer te denken dat ze satanisch ritueel misbruikt is, begint dat te veranderen. 

,,Ik ben er veel over gaan lezen. Een boek van Elizabeth Loftus. Verhalen van retractors. Toen stortte mijn leven pas echt in. Als je er eenmaal in bent gaan geloven, is het bijna nog erger om te geloven dat het níét waar is. Dat ik me zo in de luren had laten leggen, weer iemand zoveel macht over mij had gegeven, dat ik mijn vader had zwartgemaakt. Ook al is de relatie met je ouders niet goed, niemand verdient het om zoiets in de schoenen geschoven te krijgen.''

[...] 

Hendriks doet haar verhaal op haar website, www.traumaversterking.nl . In het 'gastenboek' krijgt ze bijval maar ook kritiek. 

[...] 

Het raakt Hendriks niet. Zij twijfelt niet meer. De therapeute heeft haar gemanipuleerd. Haar tante heeft haar niet misbruikt en haar vader ook niet. Haar ouders gaven wel feesten, maar tot orgies is het nooit gekomen. Wel herinnert ze zich dingen die 'niet klopten'. 

,,Een keer zag ik, ik was denk ik 7, 8 jaar, de moeder van een vriendinnetje op schoot bij de vader van een ander vriendinnetje. Dat was gek.''

Waarom is deze herinnering echt?

,,Dat voel ik. Dat heb ik altijd zo gevoeld. Maar toen ik dit aan mijn vader vertelde, zei hij: die personen zijn nooit bij ons thuis geweest. En: die vader is wel vreemdgegaan, maar met een andere vrouw.''

En je gelooft je vader?

,,Ja, ik geloof dat.''

Terwijl je je zelf iets anders herinnert?

,,Het is niet zo dat mijn herinneringen altijd van a tot z zullen kloppen. Door wat ik erover heb gelezen weet ik dat het zo werkt. Het is wel een echte herinnering, maar niet de realiteit.''

Uit het boek van Kitty Hendriks

'Ik ga nu een vraag stellen waar je niet van moet schrikken. Het is een standaardvraag die ik in de intake vergeten ben, maar ik moet hem stellen. Ik weet namelijk dat dit veel voorkomt onder militairen in Duitsland. Ben je satanisch ritueel misbruikt?'
Nee, zoiets heb ik nooit meegemaakt. Maar Dineke zegt: 'waarom worden dan nu je pupillen zo groot als schoteltjes?'

Dineke heeft me gisteravond geobserveerd. Ik had van mijn handen knuisten gemaakt, dus mijn duim tussen mijn vingers geklemd in plaats van eroverheen. Dat betekent dat mijn gevoelens van angst en onveiligheid horen bij een leeftijd jonger dan vier jaar. Kinderen maken hooguit tot een jaar of vier knuisten, daarna maken ze vuisten. 

Dineke vertelt dat haar zuigreflexen zijn misbruikt, daarom kan ze niks in haar mond verdragen en moet ze kokhalzen van een tandenborstel. Ze vraagt of wij daar ook last van hebben. Er komt een levendig gesprek op gang. Na de tandpasta volgen vloeibare zeep en shampoo, die op sperma kunnen lijken. We krijgen als alternatief groene appelshampoo geadviseerd, zodat we zonder 'triggers' kunnen douchen. 

Ik voel me ongemakkelijk door dit gesprek en krijg het idee dat ik geen 'goed' slachtoffer ben. Ik kan probleemloos douchen, douche niet vaker dan één keer per dag en heb geen moeite met tandenpoetsen. Hoewel, nu ik er goed over nadenk, ik hou niet van tandpasta die erg schuimt, dat kan wel iets betekenen toch?

Ik ga me met de dag slechter voelen. Ik schrijf vellen vol over de verkrachting en hoe Sandra me daarna in de steek liet. Of ik de pijnpunten ontzenuw weet ik niet, wel heb ik steeds vaker huilbuien. Ik kom bij mijn gevoel, dat zal toch wel goed zijn?

De wereld staat inmiddels zo op zijn kop dat ik blij ben als het slecht gaat. Als ik me slecht voel ben ik in contact met mijn gevoel en waarschijnlijk ook met het kind in mij, dan ben ik goed bezig.

De reactie van de therapeut 

De waarheid van de cliënt is altijd waar

[...] 

Jarenlang werkte ze als 'ervaringsdeskundige' bij de Vereniging tegen Seksuele Kindermishandeling in het gezin. Tien jaar geleden begon ze voor zichzelf. Als opleiding heeft ze, zegt ze, onder meer de ,,de sprokkelmethode tot psychotherapeut'' gevolgd, behalve het medische gedeelte. ,,Dat vond ik niet interessant.'' Omdat ze de opleiding niet voltooid heeft, mag ze zich niet registreren in het BIG-register en heeft ze geen wettelijk beschermde titel. Ze heeft ongeveer vijftig cliënten. 

[...] 

Gelooft u in het bestaan van verdrongen herinneringen?

,,Ja.''

Waarom?

,,Zoals meneer Freud het zo mooi zei: een etterende wond onder de huid kan heel diep zitten. Daar kun je altijd last van hebben zonder dat je weet dat die wond er zit.''

Weet u dat er wetenschappers zijn die zeggen dat verdrongen herinneringen niet bestaan?

,,Ja.''

Heeft u die literatuur gelezen?

,,Ja.''

Wat bijvoorbeeld?

,,Ik heb er een van internet afgeplukt, ik weet niet meer hoe die heette.''

Heeft dat u aan het twijfelen gebracht?

,,Nee. Wel aan het nadenken.''

[...]

Voor u staat het bestaan van verdrongen herinneringen buiten kijf?

,,Ik denk het wel.''

Op welke literatuur baseert u dat?

,,Ik ga heel erg uit van wat ik in mijn praktijk waarneem.''

Gelooft u daarnaast in het bestaan van fictieve of valse herinneringen?

,,Ik weet dat herinneringen te manipuleren zijn, als je dat bedoelt. Als een herinnering niet duidelijk is, kun je die besturen.''

Hoe werkt dat?

,,Door hem te interpreteren, denk ik. Dat je als hulpverlener een interpretatie geeft. [...] 

Gelooft u dat alle herinneringen waar zijn, in de zin van gebaseerd op een gebeurtenis die werkelijk heeft plaatsgevonden?

,,Ik denk dat herinneringen op waarheid berusten, ja. Voor degene die ze zich herinnert.''

Retractors ervaren incestherinneringen bij nader inzien als 'niet waar'. Hoe ziet u dat?

,,Dat weet ik niet. Daar heb ik niet echt een mening over gevormd. Het is lastig om te handelen in de hulpverlening. Omdat je er als hulpverlener altijd vanuit gaat dat de waarheid van de cliënt waar is.''

Wat doe je ermee in de therapie?

,,Bestuderen. En kijken wat beide waarheden betekenen. Ik denk dat het belangrijk is om betekenis te geven aan je eigen herinneringen - wat die ook zijn.''

[...]

Wat is de rol van de therapeut in dat proces?

[...]

,,Het is toch niet aan de therapeut om te kijken of iemand zijn verleden correct weergeeft? Het gaat toch over: er is een pijnlijke plek en die moet geheeld worden?''

Dus voor u doet het er eigenlijk niet toe of een herinnering waar of niet waar is.

,,Correct. Als ik droom, heb ik ook beelden die niet bestaan. En toch zijn ze op dat moment verschrikkelijk waar. Ik werk met bloedmooie mensen die zichzelf lelijk vinden. Is dan mijn waarheid waar, of die van de ander? Dat denk ik niet. Het enige wat belangrijk is, is de waarheid van degene die pijn heeft.''

[...]

Kitty Hendriks heeft met twee andere ex-cliënten van u een klacht ingediend bij de inspectie. Wat vond u daarvan?

,,Dat heeft mij uitermate geschokt. Dat ging trouwens niet hierover, dat ging over te grote lichamelijke nabijheid. Als er iets is waarop ik absoluut integer ben, is het dat.''

Zij vindt ook dat u haar dingen heeft aangepraat, dat u de herinneringen wel heeft gestuurd.

,,Als zij dat zo ervaren heeft, dan is dat voor haar zo. Ik zeg dat ik geen herinneringen manipuleer. Blijkbaar zegt iemand anders dat ik dat wel doe. Dat is haar waarheid, punt.''

Heeft haar ervaring ertoe geleid dat u dingen anders doet bij andere cliënten?

,,Nee. [...] .''

In het boek van Kitty Hendriks is ook sprake van bijvoorbeeld misbruik van de zuigreflexen van een baby, wat zich uit in een weerzin tegen drinken. Reikt u dat soort dingen aan?

,,Weet je, dat is in ieder boek over incest te vinden. [...]''

[... ...]

Begin dit jaar verscheen een rapport van de Gezondheidsraad over omstreden herinneringen.

,,Dat heb ik niet gelezen'', zegt ze snel.

[...]