Citaten uit

Een liberale democratie is niet cultureel neutraal

Francis Fukuyama 

Marc Leijendekker, NRC 1 oktober 2005

Europeanen doen veel te achteloos over burgerschap. Herstel oude rituelen weer in ere, creëer een moderne nationale identiteit en dwing die af. Moslimmeisjes moeten dezelfde rechten hebben als christenmeisjes.

Deze tekst is samengesteld door Marc Leijendekker, op basis van de Nexus-lezing en een interview hierover met Fukuyama. De volledige lezing zal worden gepubliceerd in een komend nummer van het tijdschrift Nexus.

Francis Fukuyama Filosoof, politicoloog en econoom. Beroemd geworden met zijn boek `Het einde van de geschiedenis en de laatste mens' (1992). Publiceerde verder `Trust' (1995) en `Het bouwen van een staat: de wereldorde in de 21ste eeuw' (2004). Hij gaf afgelopen zondag de Nexus-lezing `The Future of Democracy. Culture and Immigration'.

De geschiedenis van een idee: Het gat in de theorie

De vaak verwarrende discussie over immigratie in Europa bewijst dat we preciezer en beter moeten definiëren wat het betekent in een liberale en pluralistische maatschappij te leven, wat het betekent tolerant te zijn. We hebben dat heel lang op een verkeerde manier uitgelegd. Het uitgangspunt zou het individu moeten zijn, en niet de groep. Maar een van de grootste problemen in het moderne denken over democratie is hoe je om moet gaan met groepsrechten, in welke mate je daaraan tegemoet moet komen.

Dat is eigenlijk het gevolg van een foutje van de geschiedenis. De theorie van de moderne democratie is gebaseerd op de Verlichting en is geformuleerd in Frankrijk, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten. Dat waren alledrie etnisch en religieus gezien homogene samenlevingen op het moment dat ze democratieën werden - al laat ik hier de zwarte slaven even buiten beschouwing.

Daarom ontbreekt bij de filosofen die de basis hebben gelegd, mensen als Thomas Hobbes, John Locke en Jean-Jacques Rousseau, maar ook de Founding Fathers van de Amerikaanse staat, een discussie over rechten van groepen. Als zij spraken over vrijheid, ging het over individuen. Hun rechten moesten beschermd worden tegenover de macht van de staat. In dat beeld was geen plaats voor aparte groepen die binnen de samenleving eigen regels kennen voor het gedrag van individuen. De vraag of vrijheid bedoeld is voor individuen, of ook voor culturele groepen met eigen regels, was niet aan de orde.

Dat is een gat in de moderne politieke theorie.

[...]

Vraag is hoe je daarmee moet omgaan. In de oude versie van tolerantie was dat zoiets als 'laat duizend bloemen bloeien'. Maar dat betekent niet dat duizend verschillende mensen hun eigen waarden mogen opleggen aan leden van die gemeenschappen. Een liberale democratie is niet cultureel neutraal. Zij is tolerant, pluralistisch, kent het vermogen tot compromis en dialoog, maar moet ook deze culturele waarden durven opleggen.

Sommigen zeggen dan: dat is cultureel imperialisme. Maar dit is simpelweg de morele basis voor onze samenleving.

[...]

Staat moet meer vrágen: Versterk nationale identiteit

De liberale samenleving kan dus niet volledig tolerant zijn. Er moet een aantal dominante waarden zijn die de mensen die naar die samenleving komen, moeten begrijpen en delen.

[...]

Je moet op zoek naar een moderne nationale identiteit, die aansluit bij en voortbouwt op de bestaande. Onderwijs is hierbij essentieel. Dat heeft een grote invloed op de vraag welke verhalen je elkaar vertelt.

[...]

Een van de grote problemen is natuurlijk dat een liberale democratie bijna per definitie een zwakke identiteit heeft. Je zegt niet tegen mensen wat hun waarden moeten zijn.

Toch zie je dat, binnen dat kader, de VS in vergelijking met Europa veel meer succes hebben met het scheppen van een nationale identiteit. Die is allereerst politiek, niet cultureel. Je zweert trouw aan de Grondwet, aan de principes van de rechtsstaat. De Amerikaanse identiteit is niet gebonden aan godsdienst of aan een andere eigenschap die niet zelfstandig kan worden gekozen door een immigrant. Dat laatste is essentieel, en daarom kan iedereen Amerikaan worden.

Europa is daar slordig in, zoals met vrijwel alle symbolen en rituelen. Er is een sterke verzorgingsstaat, maar wat me opvalt is het gebrek aan respect voor instituties.

[...]

Europa lijdt onder de geesten van het verleden. Dat maakt alles verwarrender en onduidelijker.

[...]

De toekomst is aan de natiestaat: De Europese droom bestaat niet

De natiestaat zoals die overal in de 19de eeuw vorm heeft gekregen, is voor de meeste mensen nog steeds de belangrijkste bron van emotionele verbondenheid. De natie moet daarom ook het ijkpunt zijn voor een moderne identiteit.

[...]

Niemand zal zichzelf ooit zien als een Europeaan, maar altijd eerst als een Nederlander of een Amerikaan. Je bent lid van een samenleving waar je trots op bent en die je iets waardevols geeft. Die positieve kant van een nationale identiteit is veel te ver weggestopt in Europa.

De globalisering van de islam: het probleem is onze achtertuin

Het opnieuw vestigen van een nationale identiteit wordt extra belangrijk als je je realiseert dat het probleem van de radicale islam vooral bestaat in de moderne landen. De opkomst van het islamisme duidt niet op een opleving van traditionele moslimreligiositeit. Het is een modern verschijnsel dat wordt gedreven door de zoektocht van de immigrant naar een identiteit.

[...]

Het jihadisme en de radicale ideologie van Osama bin Laden is een antwoord op dat zoeken naar identiteit.

[...]

Bin Laden houdt mensen voor dat ze lid zijn van de universele umma, een grote godsdienstige gemeenschap die landsgrenzen overstijgt.

[...]

Wat betekent dit? Dat de kern van het probleem van het islamisme en het mogelijke geweld dat daaruit voortkomt niet in het Midden-Oosten ligt, maar in West-Europa. Daar treedt de vervreemding op.

[...]

Het probleem is niet dat de moderne tijd zijn intrede doet in landen in het Midden-Oosten. Het probleem is dat voor moslims die naar West-Europa gaan, hun identiteit niet langer vanzelfsprekend is. Om te voorkomen dat er waarden de democratische westerse beschaving binnensluipen die daar haaks op staan, moeten de essentiële westerse waarden met meer nadruk worden uitgedragen.

Verzuiling is geen oplossing: spreek dezelfde taal

Een gemeenschappelijke taal is het begin van een gemeenschappelijk cultuur.

[...]

Turks op school in Nederland? Daar ben ik fel tegen. [...] Het is een verkeerd soort respect voor andere culturen om die andere talen in leven te houden.

Ook het denken in zuilen is een vergissing. Het zou onzinnig zijn een islamitische zuil te herstellen als net alle andere zuilen zijn afgebrokkeld. Een zuil werkt niet als een veilige vluchthaven waarin je je langzaam kan ontwikkelen. Het is een getto waarin je gevangen blijft zitten. Je integreert niet in de samenleving. Het is ook een broedplaats voor radicale ideeën.

[...]

Stimuleer integratie: vergroot kans op werk

[...]

Europeanen zeggen vaak dat ze een beter sociaal model hebben. Maar ze missen de vrije arbeidsmarkt zoals in de VS, die ervoor zorgt dat we geen werkloosheid kennen. Bijna iedere immigrant die wil werken kan een baan vinden, en ze werken heel erg hard. Een van de redenen voor het Europese onvermogen tot echte integratie is dat de verzorgingsstaat zo genereus is, dat veel immigranten die binnenkomen onmiddellijk worden gesteund door de staat. Zo krijgen ze niet de waardigheid die hoort bij werken en het waardevol lid van de samenleving zijn. Kinderen zien dat hun ouders niet werken, dat ze niet echt geïntegreerd zijn en daarom minder worden gewaardeerd in samenleving.

Vertaalt Europa waardigheid op een andere manier, door te zeggen dat je mensen niet tegen een erg laag loon moet laten werken? Dan wil ik een empirische test uitvoeren om te zien wat het beste werkt. Wie van de eerste generatie immigranten voelt zich beter aanvaard in de samenleving? De moslim die hier een uitkering krijgt, of de Hispanic in de VS die voor een laag loon werkt. Ik vermoed de tweede. Die heeft eerder het gevoel dat hij zelf iets waardevols bijdraagt en zo een plaats vindt in de samenleving.