Citaten uit

De neoconservatieve revolutie

door Jaffe Vink, Trouw 29 oktober 2005

'Ik kan moeilijk ontkennen dat Letter & Geest de afgelopen jaren aandacht heeft besteed aan het neoconservatisme, een manier van denken die in Amerika al enkele decennia opgeld doet en die na de terreuraanslagen van 2001 opeens politieke actualiteit en invloed heeft gekregen.'

Jaffe Vink meent dat de neoconservatieven 'de vlag en de wimpel van de progressieven hebben overgenomen' en 'de revolutionairen van deze tijd zijn'. En passant geeft hij een overzicht van de Letter & Geest-bundel 'De terugkeer van de geschiedenis', die volgende week dinsdag wordt gepresenteerd in de Rode Hoed in Amsterdam.

[...]

De titel van dit boek hebben we ontleend aan een artikel van de Amerikaanse journalist Robert Kaplan, dat we vier dagen na de aanslag op het World Trade Center publiceerden. Volgens Kaplan beleefden we op 11 september 2001 'de terugkeer van de geschiedenis'. 'Het tijdperk van na de Koude Oorlog zal in de toekomst beschouwd worden als een twaalfjarig bestand.' Het is een reactie op de visie van de Amerikaanse filosoof Francis Fukuyama die na de val van de Berlijnse muur in 1989 en de ineenstorting van het communisme, de overwinning van de westerse liberale democratie en daarmee 'het einde van de geschiedenis' proclameerde.

Geur

Ik kan moeilijk ontkennen dat Letter & Geest deze afgelopen jaren aandacht heeft besteed aan het neoconservatisme. Maar is het daarmee ook een broeinest van vaderlands neoconservatisme?

[...]

Nog even en we zullen het woord als een geuzennaam accepteren.

Wie is hier conservatief?

[...]

[Luuk van Middelaar:]

"[...] De grote politieke vraag is: kun je de mensenrechten over de wereld verspreiden zonder een Napoleon? Nee dus. Wie politiek denkt weet dat het Goede niet vanzelf komt. Daar is wellicht een leger voor nodig. Een Napoleon. Of een George W. Bush. Wie mensenrechten wil moet daar een prijs voor betalen. Wat we Napoleon kwalijk kunnen nemen, is niet dat hij geweld gebruikte, maar dat hij niet ver genoeg is gegaan. En om de parallel door te trekken: wat we moeten hopen, is dat Bush zijn werk wél grondig zal afmaken. Dat hij Afghanistan met bommen en overvloed de moderniteit zal binnenslepen.''

Zulke taal over cowboy Bush was ook in 2001 niet populair bij de progressieve goegemeente, en zoals we van Schoo weten, is iedereen in Nederland progressief. Maar wie is hier conservatief en wie is hier progressief?

[...]

Maar dan komt de vraag: wat is er eigenlijk mis met het neoconservatisme? Is het een verdachte beweging? Stinkt het daar soms?

Overvallen door de realiteit

[...]

Neoconservatieven bestonden in Amerika al in de jaren vijftig, toen zij zichzelf nog als liberals (progressieven) beschouwden. Godfather van de beweging is Irving Kristol (1920). Hij was de eerste die het etiket 'neoconservatief' accepteerde. Als je toch zo'n etiket krijgt opgeplakt, aldus Kristol, is de beste strategie om ermee aan de haal te gaan. De andere denkers die door de media 'neoconservatieven' werden genoemd, noemden zichzelf nog gewoon 'progressief'. Zij waren alleen zeer op hun hoede voor de dreiging van het communisme. Zoals hun grote progressieve voorbeeld, president Woodrow Wilson (1913-1921), wilden zij de wereld veilig maken voor democratie: to make the world safe for democracy. Maar wat hen afstootte in hun eigen partij was de steeds grotere invloed van pacifistische, radicale en revolutionaire linkse stromingen die Stalin, voorzitter Mao en zelfs iemand als Kim Il Sung als lichtende voorbeelden presenteerden. Langzaam werden zij naar het Republikeinse kamp gedreven.

[...]

In 1965 richtte Kristol The Public Interest op. Dit tijdschrift moest het vooroordeel bestrijden dat intellectuelen per definitie links zijn, en dat iedereen die niet progressief is gewoon niet genoeg heeft nagedacht. Kristol wilde 'aan het Amerikaanse volk uitleggen waarom het gelijk had, en aan de intellectuelen uitleggen waarom zij ongelijk hadden'.

[...]

Maar goed, je kunt wel heel deftig doen over dat neoconservatisme, maar aan het eind van de rit duikt onvermijdelijk George W. Bush op en dan weten we het wel: Bush is dom.

[...]

Achter al die clichés over Bush gaat een eenzijdige kijk op Amerika schuil en een gebrek aan kennis van het neoconservatisme. Wie kent het werk van de filosoof Leo Strauss (1899-1973), wie kent het werk van de protestantse theoloog Reinhold Niebuhr (1892-1971)? Zij zijn de inspirators van deze beweging.

En wie kent de beroemde definitie van neoconservatieven die door Kristol is bedacht: liberals who have been mugged by reality - progressieven die overvallen zijn door de realiteit? Hij bedoelde het niet alleen figuurlijk maar ook letterlijk: de bittere realiteit van toenemende criminaliteit en onveiligheid op straat. De neoconservatieven keerden zich ook tegen de heersende opvatting dat criminelen slachtoffers waren van 'het systeem' in plaats van daders die zelf slachtoffers maakten en die verantwoordelijk waren voor hun daden.

[...]

Copernicus

[...]

De neoconservatieven hebben niet alleen bepaalde opvattingen, ze willen die ook uitdragen. Ze willen de wereld veilig maken voor democratie. Vandaar ook hun slogan: 'Democratiseer het Midden-Oosten'. Het zijn idealisten met een beschavingsmissie. Welke beschaving? De westerse beschaving. Met haar vrijheid en welvaart, haar democratie en mensenrechten, haar kritiek en zelfkritiek, haar wetenschap en technologie, haar medicijnen en internet, en met Plato, Shakespeare en Jefferson, en een Mercedes op de koop toe, plus het inzicht in de werking van een benzinemotor.

Het is een opvatting die de politieke correctheid, het cultuurrelativisme en het multiculturalisme ver achter zich heeft gelaten. Het is een opvatting die zich niet alleen richt op de Verlichting en op de eeuwige Voltaire, maar ook op de Oudheid, Renaissance en Reformatie en die ook het belang van de wetenschappelijke revolutie onderstreept. Het is in dit verband goed om Copernicus eens te citeren.

[...]

Het besluit van Copernicus om tot publicatie over te gaan, omdat waarheden, hoe betwist ook, tot het publieke domein behoren, was van groot belang. Zo kon er een open debat plaatsvinden, ook al omdat door de inmiddels ingeburgerde boekdrukkunst zijn inzichten konden worden verspreid.

Tijdens de Verlichting, die meer was dan een parade van opwindende ideeën, zoals de historicus Wijnand Mijnhardt schreef, ontstonden nieuwe mogelijkheden om ideeën te bespreken en verbreiden. 'Die vrijheid van drukpers gecombineerd met de inventiviteit van boekhandelaren en uitgevers zorgden al snel voor de uitbouw van wat een verlichte uitvinding bij uitstek is geweest: het publiekstijdschrift.' Door al deze vernieuwingen - waaronder ook de leesbibliotheek - kwam tegen het einde van de achttiende eeuw het voor de westerse samenleving zo essentiële verschijnsel van de publieke opinie tot stand.

Guus Hiddink

Dat is de cultuur die de neoconservatieven willen uitdragen. En laat ik het voor alle duidelijkheid maar hardop zeggen: deze westerse cultuur is superieur. Ik weet het, dan wordt het meteen een stuk ongezelliger. Maar als in een sportverslag van afgelopen maandag staat, dat PSV superieur is, dan vind ik dat als wanhopige Ajax-supporter niet prettig, maar het is wel waar. En er is niemand die zich er aan stoort en die denkt: Ajax is dus inferieur, nee, vrijwel iedereen denkt: Hiddink heeft de zaak weer aardig op de rails en bij Ajax - onze held uit de oude wereld - is het een zooitje.

Ik zal er nog bij zeggen - want je kunt niet duidelijk genoeg zijn in dit mijnenveld - dat ik het niet in morele zin bedoel, zo van: de Nederlander is een beter mens dan de Pakistaan. Maar hij is wel beter af. Het Westen is economisch, technisch, militair, cultureel en wetenschappelijk superieur. En deze superioriteit is gebaseerd op een lange geschiedenis.

Het is ook mogelijk het in andere termen te zeggen, bij voorbeeld: macht. Maar ook bij dit woord moet je eerst de rommel eraf schrapen. 'Macht is vies', luidde het credo van de geitenwollen sok. Maar macht is altijd en overal aanwezig, van buitenlandse politiek tot in de vakbond van beurtschippers, van multinationals tot in het hart van liefdesrelaties - en het is beter deze realiteit te erkennen dan te verdonkeremanen. Je moet je eigen rol en je eigen macht onder ogen zien. Het is een oude les van Adorno en dat is toch niet de domste van het stel.

Het Westen is veel machtiger en het is belangrijk dat door te hebben, omdat je dan veel beter in staat bent anderen te helpen. Het is simpelweg realistisch. In die zin kun je ook zeggen dat de westerse cultuur superieur is aan de Arabisch-islamitische cultuur. Je kunt ook blijven steken in de mist van de gelijkheidsideologie, maar het getuigt van weinig inzicht en medeleven om net te doen alsof het hier gaat om gelijkwaardige culturen - wie dat doet miskent de tragiek van eeuwenlange achterstanden.

[...]

Djinn uit de fles

Maar ook al is de westerse cultuur superieur, hoe kunnen de neocons zo gek zijn om te denken dat zij het Midden-Oosten kunnen democratiseren? Hoe kunnen conservatieven zo idealistisch zijn om te geloven dat de Arabisch-islamitische wereld gedemocratiseerd kan worden? Zijn dit soms een stelletje wereldverbeteraars? En hoe is het mogelijk dat de neoconservatieven het oudste geloof van de progressieven hebben gekaapt, het geloof waaraan de progressieven nota bene hun naam danken: het geloof in vooruitgang?

Er is geen betere manier om de neoconservatieven in het nauw te drijven en het nog wat ongezelliger te maken - nu van de andere kant - dan te beginnen over Irak.

[...]

Wie over democratie in het Midden-Oosten wil praten, moet zich volgens Van Wersch niet blindstaren op de lastige realiteit van dit moment, hoe belangrijk de afloop van de bezetting ook is. 'Belangrijker is dat het overal in de Arabische en islamitische wereld begint te gisten, en dat het besef groeit dat er een ernstig gebrek aan vrijheid is. Opiniepeilingen bevestigen dat beeld. Wellicht is de democratische djinn eindelijk uit de fles.'

Wereldhistorische gok

[...]

Veel Europeanen doen het liefst meewarig over de 'overspannen' ambities van de neoconservatieven.

[...]

Misschien duurt het een of twee generaties en wellicht is de prijs hoog, maar de status quo was onhoudbaar, het turning point is bereikt: er is een nieuwe dynamiek gekomen in het Midden-Oosten. In de woorden van de Amerikaanse filosoof Lee Harris:

'We kunnen ons niet simpelweg onttrekken aan een situatie waarin voorzichtigheid en conservatisme geen waarde meer hebben, en waarin niets doen nog riskanter is dan de wereldhistorische gok te wagen.'

Dit zijn bepaald geen conservatieve gedachten. Conservatieven houden niet van grote veranderingen. Alles bij het oude houden, een zeker cynisme, een bepaald soort Realpolitik.

[...]

Neoconservatieven nemen daar geen genoegen mee, ze zien dat de status quo onhoudbaar is geworden, ze willen verandering, ze willen vooruitgang, ze willen emancipatie van de onderklasse, ze willen in de geest van Leo Strauss aandacht voor de klassieke deugden, ze willen goed onderwijs, ze willen vrijheid en welvaart voor allen. Ze willen de wereld veilig maken voor democratie. Het lijkt er op dat ze de vlag en de wimpel van de progressieven hebben overgenomen. De neoconservatieven zijn de revolutionairen van deze tijd.

[...]

Jaffe Vink en Chris Rutenfrans (red.), De terugkeer van de geschiedenis, Augustus, 25 euro.