door Sander Becker 2001-09-14, Trouw
De puberteit knabbelt aan de kinderjaren. Meisjes bereiken de vruchtbare leeftijd steeds vroeger. Statistieken laten nu zien dat dit ook voor jongens geldt. Althans, in de Verenigde Staten. Overgewicht is waarschijnlijk de oorzaak.
De leeftijd waarop meisjes voor het eerst ongesteld worden, is in anderhalve eeuw flink gedaald. In 1860 menstrueerden Duitse vrouwen rond hun 17de of 18de levensjaar. In 1940 begonnen ze op hun 13de of 14de. En in 1997 toonde de Amerikaanse kinderarts dr. Marcia Herman-Giddens aan dat meisjes in de VS hun eerste bloeding met nog eens een jaar hadden vervroegd, naar gemiddeld 12,8.
Over de leeftijd waarop jongens volwassen worden is minder bekend. Artsen grijpen vaak terug op een onderzoek uit 1969, waarin W. Marshall en J. Tanner beschrijven hoe de mannelijke geslachtsorganen zich ontwikkelen. Aanvankelijk zagen zij alleen de testes en het scrotum groeien. Na een tijdje begon ook de penis uit te dijen, eerst in de lengte en daarna in de breedte. Tot slot werd de balzak donkerder van kleur. Schaamhaar dook ergens halverwege de metamorfose op.
Marshall en Tanner verrichtten hun observaties bij blanke pubers. Volgens hun statistieken begon de ontwikkeling van de geslachtsorganen toen de jongens gemiddeld 11,6 jaar oud waren. Inmiddels mogen we van die leeftijd anderhalf jaar aftrekken, meldt Herman-Giddens deze week in Archives of Pedriatric and Adolescent Medicine (16/9). Waar deze kinderarts uit North Carolina er eerder al op wees dat de startleeftijd van de puberteit bij meisjes nog steeds daalt, brengt ze nu de vervroegde rijping van jongens aan het licht.
De Amerikaanse onderzocht ruim tweeduizend jongens tussen acht en negentien jaar. Van deze kandidaten was tussen 1988 en 1994 de grootte van de ballen gemeten. Herman-Higgens concludeert uit de registratie dat de geslachtsorganen zich beginnen te ontwikkelen als jongens gemiddeld 10,1 jaar oud zijn. Schaamhaar kregen ze rond hun twaalfde. Ook dat is weer vroeger dan de observatie uit de jaren zestig. Destijds zagen de artsen het schaamhaar pas vanaf 13,5 jaar opkomen, al gaven ze daarbij zelf aan dat deze schatting niet erg nauwkeurig was; ze hadden zich moeten bedienen van onscherpe foto's waarop het eerste dons kennelijk niet erg goed uitkwam.
Hoe is de vervroeging van de mannelijke en vrouwelijke puberteit te verklaren? Dr. J. Hamerlynck, gynaecoloog in het Amsterdamse AMC, ziet de oorzaak in de verbetering van de voeding. ,,Er is veel gegist naar de reden, maar de voedingstheorie houdt het beste stand. Een jaar of tien geleden is aangetoond dat meisjes een bepaalde vetmassa moeten hebben voordat de menstruatie op gang komt. De eerste bloeding begint gemiddeld bij 16 procent vet. Bij 22 procent wordt de cyclus regelmatig.''
De allerleerste fase van de puberteit bij meisjes kenmerkt zich door de vorming van rondingen: de heupen verbreden, de borsten zetten op. Op een gegeven moment is het lichaam vet genoeg voor de menstruatie. De toenemende zwaarlijvigheid haalt dat moment wellicht naar voren. Dat zou de vervroegde rijping kunnen verklaren -een dik lichaam produceert veel van het hormoon leptine, wat het intreden van de puberteit zou bevorderen.
Ook genetische factoren hebben invloed op het tijdstip waarop de overgang van de kindertijd naar de volwassenheid plaatsvindt. Zwarte meisjes zijn bijvoorbeeld een klein jaar eerder dan blanke meisjes, bewees Herman-Giddens in 1997. Uit haar nieuwe onderzoek blijkt dat voor jongens nagenoeg hetzelfde geldt. Rasgebonden componenten kunnen echter niet verklaren waarom de puberteit almaar vroeger aanvangt.
Chemische verontreinigingen in het milieu kunnen dat wel, vermoedt Herman-Giddens. Sommige van deze stoffen, zoals ftalaten, zijn eerder in verband gebracht met de vermeende daling van de zaadkwaliteit. Ze imiteren de werking van hormonen. Het effect hiervan op de puberteit is echter volkomen speculatief.
Dat geldt ook voor de eventuele schadelijke gevolgen van de vervroegde puberteit. De Amerikaanse arts waarschuwt dat jongens die vroeger rijp zijn een verhoogde kans hebben op kanker in de zaadballen. Haastige meisjes zouden eerder borstkanker krijgen. Herman-Giddens ziet chemicaliën die eventueel aan de vervroegde rijping bijdragen daarom het liefst uit de voeding verdwijnen.
Dr. J. Wit, hoogleraar kindergeneeskunde in Leiden, denkt echter dat de Amerikaanse de plank misslaat. ,,In Nederland zien we geen vervroeging van de puberteit. Het is puur een Amerikaanse ontwikkeling, veroorzaakt door het feit dat mensen in de VS steeds dikker worden.'' Zijn collega aan de VU, prof. dr. H. Delemarre, sluit zich daarbij aan, al twijfelt zij zelfs aan de invloed van het lichaamsvet. ,,Ook in Nederland worden we dikker. Toch zet de puberteit niet vroeger in. Daar klopt iets niet.''
Beide deskundigen wijzen erop dat Herman-Giddens in 1997 veel kritiek heeft gekregen omdat zij alleen meisjes had bestudeerd die met een klacht naar de dokter waren gegaan. Dat werkt vermoedelijk vertekenend. Delemarre: ,,Over dit onderwerp wordt veel gediscussieerd. Voorlopig zijn we er nog niet uit.''