Door Henk van Gelder, NRC 17 januari 2004
De musicalversie van Tommy, de beroemde langspeelplaat van The Who uit 1969, is vanaf volgende week voor het eerst in Nederland te zien.
Pete Townshend had steeds geen tijd, zei hij later. Af en toe werd hij wel eens benaderd met plannen voor een theatermusical op basis van Tommy, maar telkens had hij het veel te druk met andere projecten. Het kwam er niet van, totdat hij in september 1991 van zijn fiets viel, zijn pols verstuikte en tijdelijk geen gitaar meer kon spelen. Zo kwam de Amerikaanse producent die zich dat najaar bij hem meldde, precies op het goede moment. En ook overwoog Townshend, dat zanger Roger Daltrey - die op de plaat en in de daaropvolgende verfilming steeds de Tommy-figuur was geweest - langzamerhand de leeftijd had bereikt om die rol niet meer te kunnen blijven claimen.
Dat de rockpuristen zijn keus voor zoiets kleinburgerlijks als Broadway niet zouden begrijpen, nam hij op de koop toe. Zelf vond Townshend dat het juist een logische stap was.
,,Ik heb lang het gevoel gehad dat ik een plaats in het muziektheater heb,'' zei hij in een Playboy-interview. ,,Ik vind dat ik daar een functie te vervullen heb, en een plicht - om Andrew Lloyd Webber wat concurrentie aan te doen. De rock , roll moest naar Broadway komen, en ik ben altijd van mening geweest dat Lloyd Webber en zijn tekstschrijver Tim Rice er, met Jesus Christ Superstar, met een deel van mijn erfenis vandoor zijn gegaan. Dat terrein wilde ik terugveroveren.''
Het resultaat ging in 1993 met groot succes op Broadway in première, bijna een kwart eeuw nadat de plaat als een mijlpaal in de rockgeschiedenis werd ontvangen.
Tommy was de als rock opera gepresenteerde langspeelplaat van de popgroep The Who uit 1969, waarop in een handvol songs het verhaal werd verteld van een jongen die letterlijk met blind- en stomheid wordt geslagen als hij ziet hoe zijn uit de oorlog teruggekeerde vader de minnaar van zijn moeder vermoordt. Zelf wordt hij als
deaf, dumb and blind boy bovendien misbruikt door zijn oom Ernie. Tenslotte blijkt de geïsoleerde Tommy alleen nog uit te blinken als virtuoos aan de flipperkast - en dat maakt hem tot een idool met de status van een popster. Alleen al aan de titels van de nummers was te zien wat er met hem gebeurde: de jongen die eerst nog het desolate
See me, feel me had gezongen, groeide uit tot een stralende Pinball Wizard.
Zes jaar na de plaat volgde de flamboyante verfilming door Ken Russell, waarin Who-zanger Roger Daltrey werd geflankeerd door sterren als Tina Turner, Elton John en Jack Nicholson. De uitzinnige vormgeving weerspiegelde de psychedelica van de jaren zeventig, en de megalomane bombast waarin de rockgroepen van toen zich wentelden.
Russell was bovendien verantwoordelijk voor een niet onbelangrijke ingreep in de intrige: in de film was het niet de vader van Tommy die de minnaar vermoordde, maar de minnaar die Tommy's vader doodde. Dat zette de zaak, meende de cineast, nog meer op scherp. Pete Townshend liet hem begaan; hij vond dat Ken Russell een metafoor had gemaakt van de opkomst van de gitaarheld en daarmee een hele generatie een spiegel voorhield.
,,Pas nadat Ken die film had gemaakt, begreep ik waarom mijn werk zo werd gewaardeerd,'' zegt Townshend op een recente dvd-uitgave van de Tommy-film.
Bij het maken van de musical heeft de verfilming echter geen rol gespeeld.
,,De film gaf ons het fantasie-spektakel,'' schreef regisseur Des McAnuff in het blad American Theatre, ,,en wij waren meer geïnteresseerd in Tommy als dramatisch theaterstuk.''
Samen met Townshend bouwde hij het rudimentaire verhaaltje uit tot een voldragen musicalscript - niet door gesproken tekst toe te voegen, maar door de nummers in een andere volgorde meer samenhang te geven en de gebeurtenissen nadrukkelijk te dateren. Zo brengt de musical, door de projectie van archiefbeelden en de aankleding van de spelers, bijna twintig jaar Engelse geschiedenis in beeld: van de Tweede Wereldoorlog via de opkomst van de jongerencultuur tot en met de hoogtijdagen van groepen als The Who. Veel solonummers zijn zodoende veranderd in scènes van het hele ensemble, dat als een Grieks koor commentaar levert op de handeling. En de moord wordt nu weer gepleegd door de vader.
Townshend had tot dan toe weinig gezegd over het autobiografische karakter van Tommy. Maar allengs werd hij openhartiger. Voor het eerst werd toen duidelijk, dat de pedofiele oom Ernie geen verzinsel was.
,,Het ergste dat me ooit is overkomen,'' zei hij in 1993 tegen The New York Times, ,,was een avond waarop een vriend van mijn vader mij 's avonds laat welterusten kwam wensen, nadat de kroegen waren gesloten. Het was een uur of elf, hij was heel erg dronken en kietelde me tot ik bijna dood ging. Hij was te dronken om te weten wanneer hij moest stoppen. Hij bleef maar kietelen, en ik lachte, en begon te schreeuwen en hem uit te schelden. Tot mijn vader binnenkwam en me bestraffend ging toespreken. Hij zei: `zo praat je niet tegen je oom'. En van hem heb ik oom Ernie gemaakt.''
Maar tien jaar later kwam er nog een ander verhaal naar boven. In een verklaring die Townshend in 2003 aflegde toen hij was betrapt op het downloaden van kinderporno, schreef hij:
,,Ik geloof dat ik seksueel ben misbruikt tussen mijn vijfde en mijn zesenhalfde jaar, toen ik was ondergebracht bij mijn grootmoeder van moederskant die destijds geestelijk gestoord was. Ik weet niet meer precies wat er is gebeurd, maar mijn creatieve werk laat de nare schaduwen zien - vooral in Tommy.''
Hij was geen pedofiel, aldus zijn uitleg, maar had kinderporno-sites bezocht om te zien wat er in die wereld gaande was, ten behoeve van de autobiografie die hij wil schrijven. De zaak werd vervolgens afgesloten met een officiële waarschuwing.
Intussen was de musical op de grote podia van Broadway en Londen uitgespeeld, en op tournee door Amerika en Engeland. En nu ook die tournees zijn afgelopen, begint een Amerikaans gezelschap van 28 spelers en negen musici volgende week aan een rondreis op het Europese vasteland. Om te beginnen wordt Nederland aangedaan, 35 jaar nadat
Pinball Wizzard zeven weken in de Top 40 stond.