01mrt26c De waarheid volgens de NCRV
Trouw, 22 maart 2001. [Hier schreef Elsbeth Etty over in de NR van zaterdag jl]
door Jeroen den Blijker 2001-03-22
De doorgaans zo degelijke NCRV moet zich bij de rechter verantwoorden voor een uitgezonden tweeluik over zwangerschappen na incest. De familie van de vrouwen die over de seksuele mishandeling vertellen, ontkent het misbruik en klaagt dat ze niet voor een weerwoord is benaderd. Volgens de NCRV is dat ook niet nodig. Een documentairemaker hoeft geen feiten te brengen, maar een 'verhaal'.
Binnenkort is ook hij aan de beurt. Dan moet eindredacteur Ger van Dongen als getuige voor de rechter verschijnen. Om uit te leggen waarom de NCRV vorig jaar de documentaires van Thom Verheul over de herinneringen van Jacqueline Broere uitzond. Eerder al zijn Broere en Verheul zelf als getuige door de rechter gehoord. Het openbaar ministerie is daarnaast een onderzoek begonnen naar de wijze waarop Verheul en de omroep een ander verhaal, dat van Annemarie Kok, wereldkundig maakten.
De NCRV zond in juni vorig jaar een omstreden documentaire in twee delen uit: 'Verborgen moeders, zwanger na incest'. Daarin verklaarde domineesdochter Jacqueline Broere anoniem dat ze twee maal zwanger raakte van haar vader. Hij zorgde ook twee keer voor een illegale abortus. Haar familieleden stellen nu dat de beschuldigingen onjuist zijn en niet geverifieerd, en vinden de documentaire niet afdoende geanonimiseerd.
In de tweede aflevering verklaarde Annemarie Kok dat ze vijf keer zwanger was geweest na incest. Na een gedwongen abortus zou ze later zijn bevallen van vier kinderen. Drie zouden er zijn vermoord (gruwelijk detail: een lijkje belandde in het vuilnisvat) en één zou zijn verkocht. De familie van Kok stapte (,,Annemarie fabuleert!'') woedend naar het openbaar ministerie, dat de zaak nu onderzoekt.
Lange tijd wilde de NCRV, op juridisch advies, niets kwijt over de documentaires. ,,De zaak is onder de rechter'', luidde steevast het commentaar. En, zo onderstreepte de woordvoerder, ,,we houden ook rekening met Jacqueline en Annemarie, die de laatste maanden toch al zoveel over zich heen kregen.''
Eindredacteur Van Dongen heeft met gekromde tenen moeten aanschouwen waar die mediastilte in feite toe leidde. En dat steekt. Het tweeluik van Verheul is immers wel met lovende recensies ontvangen. Van Dongen gelooft bovendien in zijn documentairemaker. Verheul heeft zijn sporen verdiend, bij Netwerk, de VPRO en eerder al bij NCRV-Dokument. ,,Hij heeft diverse prijzen voor zijn werk gekregen.''
Op dit moment lijkt de NCRV vooral de omroep van het onfatsoen. ,,Dat beeld is door de tegenpartij, met haar persconferenties en advocaten, bewust opgeroepen. Er is bijvoorbeeld doelbewust naar de pers gelekt, waarbij onjuist en onvolledig is geciteerd uit de vertrouwelijke verhoren van Jacqueline en Thom. En dat is heel vervelend. Want het gaat hier om een privacy-gevoelige zaak'', meent Van Dongen. ,,Terwijl wij met zuivere bedoelingen deze documentaires hebben gemaakt en aantoonbaar fatsoenlijk handelden.''
De eindredacteur kan bovendien moeilijk velen dat 'zijn' Dokument door alle publiciteit wordt geschaad. ,,Ik heb een reputatie hoog te houden en accepteer niet dat er met modder wordt gegooid.'' Zo noteerde tv-criticus Maarten Huygen bijvoorbeeld onlangs in NRC Handelsblad dat 'Van Dongen is gespecialiseerd in ellende en slachtofferschap' en 'leed de cynische industrie is van de NCRV', waarbij het 'gezwelg van de kijkers niet verstoord mag door onwelkome feiten'. De eindredacteur: ,,Ik vind het dus mijn verantwoordelijkheid om tegengas te geven en uit te leggen waarom Verheuls documentaires met recht de naam NCRV-Dokument dragen.''
Waarom dan?
,,Wij maken al elf jaar documentaires over maatschappelijke en sociale onderwerpen. Over mensen die in de knel komen. Daar horen de verhalen van Annemarie en Jacqueline bij. Vrouwen met traumatische ervaringen, overgehouden aan hun jeugd.''
En vergis je niet, waarschuwt Van Dongen. Nederland telt veel potentiële Annemaries en Jacquelines. ,,Daarover hebben wij duidelijk signalen gekregen van het Fiom en Transact, (hulporganisaties voor slachtoffers van seksueel geweld, red.).'' Zo verhaalt de NCRV in een persbericht over wetenschappelijk onderzoek dat leert dat vier procent van de vrouwen voor het zestiende jaar is verkracht door verwanten. Verheul kwam in contact met Jacqueline en Annemarie via de zelfhulpgroep 'Zwanger na incest' van het Fiom.
Maar het verhaal van bijvoorbeeld Annemarie is wel erg sterk: vijf keer zwanger als kind, een gedwongen abortus, een baby verkocht en drie kinderen vermoord, van wie één zelfs op rituele wijze. En dat allemaal onopgemerkt door de buitenwereld. Zij lijkt op Yolanda uit Epe, wier spectaculaire beschuldigingen slechts voor een klein deel zijn bewezen. Gelooft u Annemarie?
,,Rituele kindermoord zal zeker voorkomen, o ja. Incest is ook van alle tijden en alle beschavingen. Maar natuurlijk, het gaat om een 'herinnering'. Dat is iets anders dan wat er letterlijk is gebeurd, de feitelijke waarheid. Vandaar ook dat we in de vooraankondiging van de documentaire over Annemarie zeggen dat 'fantasie en werkelijkheid bij haar door elkaar lijken te lopen'. Annemarie vertelt ook hoe zij de waarheid ontdekte in regressietherapie. Je kunt er echter niet omheen dat in onze samenleving veel vrouwen rondlopen met soortgelijke verhalen. En dat is niet voor niets.''
,,Bij het maken van de documentaire redeneerden wij destijds ook: of het helemaal waar is, kunnen we niet achterhalen. Uiteindelijk zal geen vader spontaan opstaan om te zeggen: ,,Ik ben de dader.'' Ik heb dus destijds tegen Thom gezegd dat de enige factfinding moet zijn: 'Ben je overtuigd door de verhalen van deze vrouwen?' Hij was dat. En ik ook.'' Verheul verklaarde verder voor de rechter dat hij de beschuldigingen van Jacqueline ook niet kón voorleggen voor een reactie van haar familie. Dat wilde Jacqueline niet, uit angst voor intimidatie.
Maar wederhoor was ook niet echt noodzakelijk, meent de eindredacteur: ,,Een documentaire is iets anders dan een doorsnee journalistiek product. Het gaat om een portret, waarin aandacht wordt gegeven aan een stem. Met meer artistieke vrijheid voor de maker. Daarover bestaat jurisprudentie, tot aan het Europese Hof. Dat ligt dus heel anders dan bij de producten van nieuwsmakers, voor wie hoor-en wederhoor grondregel is.''
,,Ik ben wel de eerste die zegt: het had wel duidelijker moeten zijn dat het om een 'herinnering' gaat, dat het een verhaal betreft. Dat had ik in de documentaires moeten versterken. Maar ik kan me tegelijk ook vinden in de reactie van het Fiom op de documentaires: ,,De waarheid doet er niet toe. Het gaat om de pijn.'''
,,Ook hadden de documentaires anoniemer gemoeten. We hebben dat wel geprobeerd maar zijn daarin achteraf gezien toch tekort geschoten. Bijvoorbeeld in de aflevering van Jacqueline. Nu zijn mensen herkend en was het, weliswaar in kleine kring, gemakkelijk te achterhalen welke familie het betrof. Maar het zijn natuurlijk wel de families zelf die nadien de pers opzochten. Zij hebben het pas écht wereldkundig gemaakt.''
,,Dat het niet om de feitelijke waarheid gaat, zit overigens wel in de documentaires. Bijvoorbeeld als de zedenpolitie over het verhaal van Annemarie zegt dat 'heel vaak dit soort verhalen opduiken maar dat ze nimmer hard gemaakt zijn.' Je hoort overigens de politie ook niet zeggen: 'Het is lariekoek'. Zij neemt het dus ook serieus.''
Toch zijn er ook instanties die nadrukkelijk afstand nemen van de documentaires. De Samen-op-weg-Kerken verklaarden dat dominee Broere helemaal niet is geschorst 'wegens seksuele praktijken met weduwvrouwtjes', zoals Jaqueline bij u over haar vader beweerde.
,,Thom heeft bij de juridische afdeling van SOW gehoord: 'Daarover kunnen wij geen mededelingen doen, dat is vertrouwelijk'. Dat is voor ons een indicatie dat er wel degelijk iets aan de hand is geweest. Verder is het natuurlijk Jacqueline die over de schorsing vertelt. In kerkelijke kringen rondom de vader van Jacqueline wordt wél geloof gehecht aan het incestverhaal. We kregen daar in ieder geval niet het signaal dat haar verhaal totaal verzonnen was. Dat zegt genoeg.''
,,In kerkelijke kringen is men sowieso zeer gesloten over dit soort zaken. Juist die mystificatie zorgt ervoor dat vrouwen die dit hebben meegemaakt zo krankzinnig worden van eenzaamheid.''
Voor de rechtbank verwees Verheul ook naar gesprekken met hulpverleners en therapeuten die hij raadpleegde in 'de zaak-Jacqueline'. Hoe kan dat? Hebben die mensen geen beroepsgeheim?
,,Jacqueline heeft zelf verklaard dat het beroepsgeheim in haar geval opgeheven kon worden. Uit de daarop volgende gesprekken bleek dat Jacqueline een consistent verhaal had: Ze worstelt al jaren met dezelfde problemen. We moeten overigens niet vergeten dat Jacqueline en Annemarie inmiddels 'uitbehandeld' zijn, hoewel de familie hen nu met alle geweld afschildert als ziek of gestoord. Tien jaar na Yolanda uit Epe is incest immers nog steeds een groot taboe.''