99nov16g Opkomst van de controlemaatschappij
Eindh Dagblad 28 okt 1999
Het geloof in de maakbaarheid van de samenleving is net zoals de meeste geloven de laatste decennia vervangen door scepsis. Ook de opvolger van deze 'religie', het geloof in de onbeperkte zegeningen van de markt, is de laatste tijd aan erosie onderhevig.
Aan de vooravond van de eenentwintigste eeuw doemen de contouren op van een nieuw soort samenleving: de controle-maatschappij. Nadat door de economische crises van de jaren zeventig en tachtig de Staat een stap terug deed om het ondernemerschap de kans te geven Nederland uit het moeras te trekken, moest zelfs de meest verstokte sociaal-democraat toegeven dat de markt zo gek nog niet was. Ideologisch geïnspireerde bureaucratie maakte plaats voor dynamisch individualisme nadat in 1982 vakbeweging en werkgevers de handen ineen sloegen.
Het toen uitgeschreven recept is naderhand keer op keer opnieuw uitgeschreven als remedie voor talloze kwesties. En anno 1999 telt Nederland zijn zegeningen. Premier Kok stelt zelfs dat volledige werkgelegenheid wellicht weer tot de mogelijkheden gaat behoren. Het aantal mensen met een eigen huis is groter dan ooit, Nederland zwemt in het geld. En de motor van het kapitalisme - het beheer van de kapitaalstromen die de economie aanjagen - is niet langer in handen van een kleine elite; Jan en alleman heeft tegenwoordig aandelen.
Karl Marx draait zich om in zijn graf: het Kwaad is onschadelijk gemaakt door democratisering, in Nederland geperfectioneerd door het inmiddels wereldberoemde Poldermodel. Maar er is geen reden om nu bij de pakken neer te gaan zitten. De vrije markt blijkt daarvoor te vaak een vrijbuitersmarkt. De voorbeelden liggen de laatst paar jaar voor het oprapen. De beurswereld lijdt onder voorkenniszaken. Grote bedrijven fuseren aan de lopende band tot mega-conglomeraten die de markt dreigen te overheersen. 'Onafhankelijke' milieu-onderzoeksbureau's zijn te koop onder het motto 'u vraagt, wij draaien'. En zelfs de liberale VVD twijfelt over volledige privatisering van de NS. Het volgens sommigen doorgeslagen individualisme ligt ook mede aan de basis van het veronderstelde toenemende geweld in de samenleving. Het adagium Ieder voor zich' geldt nog steeds, alleen werkt God niet meer voor ons allen.
Er komt echter een tegenbeweging op gang. De toezichthouder Opta roept de almachtige KPN tot de orde als die zijn monopolie misbruikt. De kartelpolitie NMa gispt VNU en Wegener als ze de krantenmarkt willen herverdelen en valt zelfs banken binnen op zoek naar onoirbare handelingen. De beurs probeert met de Stichting Toezicht Effectenverkeer haar blazoen schoon te poetsen. Ondernemers in onveilige binnensteden roepen om camera's die het straatleven registeren. De roep om meer controle strekt zich zelfs uit tot het persoonlijke domein. Veronica laat in het tv-programma Big Brother een gezelschap jonge mensen in vrijwillige gevangenschap strijden om de titel 'meest correcte'; de camera registreert hun dagelijkse leven en de deelnemers onderling n de kijkers bepalen wie wint. De survival of the fittest als uniek psychologisch experiment annex volksvermaak. Twee miljoen mensen kijken als Sabine door het volk naar huis wordt gestuurd. De Big Brother-kijker wil uiteindelijk vooral iets over zichzelf te weten komen. Hij is zijn eigen pastoor, dominee of imam en kijkt vanaf zijn kansel naar de tv. Hier staat geen geldelijk gewin maar persoonlijke integriteit ter discussie. Als de hemel niet bestaat, moet er in het leven zelf al een oordeel worden geveld. In zijn nieuwste boek schetst Francis Fukuyama een wereld die vanuit chaos weer op weg is naar orde en moraal, omdat dat nu eenmaal in de biologische aard van de mens ligt.
Ook de politiek is steeds vaker een spel van controle achteraf. Het parlement kan zijn taak van toezichthouder steeds vaker niet waarmaken en grijpt als de zaak ontspoort vaker dan ooit naar het middel van de parlementaire enqute. Na de IRT-enqute en de Bijlmerramp lijkt nu de Herculesramp in aanmerking te komen voor het spel van de put dempen als de koe verdronken-is. De kandidaten voor de nieuwe eeuw zijn nu al aan te wijzen: wedden dat er parlementaire enqutes komen naar de 'desastreuze' aanleg van de miljarden kostende hoge snelheids- en Betuwelijnen, waarvan het nut door steeds meer mensen openlijk in twijfel wordt getrokken?
Als de politiek het af laat weten en het bedrijfsleven toch niet te vertrouwen blijkt, rest de op zichzelf terug geworpen burger slechts n middel: zich organiseren in sterke belangengroeperingen die desnoods voor de rechter hun gelijk halen. Niet de politieke partij - die achter de door 'de markt' geschreven muziek aan loopt - maar het actiecomit heeft de toekomst. De democratie wordt gedecentraliseerd. Politieke partijen klagen over ledenverlies en lage opkomsten bij verkiezingen, terwijl de burger al lang weet dat hij beter een actiegroep kan oprichten of ondersteunen. De maatschappij wordt niet overzichtelijker als talloze clubs met elkaar en de overheid in de clinch liggen. Pessimisten zullen het nastreven van eigen- of groepsbelang betitelen als de perverse verwording van de democratie. Degene met de grootste mond, het meest uitgebreide netwerk of het meeste geld wint. De politiek moet haar nieuwe taak blijkbaar nog ontdekken: toezien dat dit alles volgens democratische spelregels verloopt, waarbij de rechten en plichten van iedereen gewaarborgd zijn en het geweldsmonopolie in handen van de overheid blijft. De NMa, Opta en alle andere toezichthouders wacht daarom een gouden toekomst. Het is aan de politiek om te zorgen voor een goed functionerende 'politie' en aansluitende rechtspraak. Een soort ANWB annex Wegenwacht voor het maatschappelijk verkeer.
donderdag 28 oktober 1999