Marloes de Koning, Ned. Dagblad 14 mei 2005
Tbs-klinieken zijn peperdure vergaarbakken geworden van geesteszieke criminelen die niet geholpen
kunnen worden, en zieken die daar helemaal niet terecht hadden moeten komen. Het lijkt hoog tijd tbs af te schaffen en te vervangen voor iets beters.
DEN HAAG - Terbeschikkingstelling (tbs) is een complex begrip, in een tijd waarin de roep om simpele oplossingen regeert. Sinds een tijdens onbegeleid verlof ontsnapte tbs'er een meisje uit Eibergen ontvoerde en seksueel misbruikte, hoeft bovendien maar weinig te gebeuren of de minister van Justitie wordt in de Tweede Kamer op het matje geroepen.
Afgelopen jaar is het aantal (proef)verloven al drastisch ingeperkt. Minister Donner heeft verder groen licht gegeven voor een forse uitbreiding van het aantal
long stay afdelingen, waar onbehandelbare en blijvend gevaarlijke tbs'ers zonder behandeling voor zeer lange tijd opgesloten worden.
,,De balans raakt zoek'', vindt Piet Verbraak, bestuursvoorzitter van de GGZ in Eindhoven. Op het lommerrijke terrein van de kliniek zit ook een afdeling voor tbs'ers, maar van een afstandje is niet te zien waar. De hoge hekken van een gevangenis ontbreken. De personeelsleden zijn psychiater of verpleger, geen cipier.
Tbs is in de visie van Verbraak nadrukkelijk een combinatie van opsluiten én behandelen. Daarom komt het geld voor tbs nu ook uit twee potjes: de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) voor de behandelkant en de begroting van het ministerie van Justitie voor de beveiliging. Die vermenging staat op de helling. Binnenkort ontvangt het kabinet een advies over de toekomst van tbs. Kern is volgens betrokkenen dat alle klinieken, met uitzondering van de jeugdzorg, geheel op de begroting van Justitie moeten komen.
Hoewel dat een puur cosmetische operatie lijkt, krijgt volgens Verbraak beveiliging daarmee te veel voorrang boven behandeling.
,,Tbs-instellingen dreigen daarmee steeds meer te gaan lijken op gevangenissen en minder op instellingen voor gezondheidszorg. Dan volgen we slechte voorbeelden uit het buitenland, waar veel geesteszieken gewoon in de gevangenis zitten. Als dát de consequentie is van wat we doen, laten we dan nog eens een discussie over het hele systeem voeren.''
In het buitenland moet de rechter kiezen tussen opsluiting in een psychiatrisch ziekenhuis, of een gevangenis; tussen volledig ontoerekeningsvatbaar en bij het volle verstand. In Nederland hoeft dat niet. Ergens tussen de gevangenis en het psychiatrisch ziekenhuis zweeft terbeschikkingstelling. Als blijkt dat de dader ten tijde van zijn delict (deels)
ontoerekeningsvatbaar was, kan de rechter besluiten dat iemand opgesloten en verpleegd moet worden, tot hij geen gevaar meer vormt.
Zo wordt het beste van twee werelden verenigd: de slachtoffers hebben hun genoegdoening, want de dader zit achter de tralies. De gestrafte is zelf ook geholpen. Als hij ooit in de maatschappij terugkeert, is dat pas op het moment dat rechters en behandelaars denken dat hij niet gevaarlijk meer is.
Humaan
,,Een hele humane maatregel, in principe perfect'', zegt hoogleraar forensische psychiatrie en tbs-deskundige Hjalmar van Marle van het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam.
Het is een groeisector, bevestigt Jacques Martini, sectordirecteur tbs bij het ministerie van Justitie wat cynisch.
,,In tegenstelling tot het bedrijfsleven beogen wij die groei niet.''
In 1994 hadden de klinieken zeshonderd plaatsen, in 2003 waren dat er al 1300. Inmiddels zijn er ongeveer 1600 tbs'ers. In de gevangenissen wachten ongeveer 170 gedetineerden gemiddeld 229 dagen tot een plek in een tbs-kliniek vrijkomt. Volgens de prognoses zijn in 2010 minimaal tweeduizend tbs-plaatsen nodig. Dat kan zo niet doorgaan, want tbs is peperdure business. Een behandelplek kost tussen de 400 en 600 euro per dag.
Aan klanten duidelijk geen gebrek, maar waarom blijft het zo stil aan de uitgang? Lukt de behandeling soms niet? Of klopt er iets niet aan de idee dat met de juiste hoeveelheid tijd, pillen en therapie van een gestoorde gevaarlijke crimineel een ongevaarlijke ex-crimineel te maken is?
Terbeschikkingstelling is al bijna toe aan een tachtigjarig jubileum, maar groeide pas fors in de jaren zeventig. Voor die tijd werd wel geconstateerd dat een deel van de criminelen handelde vanuit een psychische stoornis. Er werd bij gebrek aan geld en kennis weinig met dat besef gedaan. De gekken werden samengepropt in krankzinnigengestichten, zonder behandeling.
In de jaren zestig en zeventig kreeg een groep psychiaters, met een sterk geloof in de maakbaarheid van de crimineel, grote invloed.
,,In die tijd was meer hoop dat tekortkomingen van mensen konden worden gecorrigeerd, dat ze te verbeteren waren. Tegen die achtergrond bloeide tbs op'', vertelt Hans Boutellier, directeur van het Verwey-Jonker Instituut en criminoloog.
Hij spreekt bewust in de verleden tijd. De criminaliteit is sterk toegenomen en het begrip voor de plegers daarvan verminderd. In plaats van over daders en criminaliteit, praten mensen tegenwoordig over veiligheid, risico en controle. Het geloof in de maakbaarheid van de crimineel lijkt te hebben plaatsgemaakt voor een geloof in de maakbaarheid van onze eigen veiligheid.
,,Criminaliteit is gedepersonaliseerd'', analyseert Boutellier. ,,De dader is een risico geworden, niet zozeer iemand die iets gedaan heeft. We vergeten dat er een persoon achter zit. Dat maakt het gemakkelijk maatregelen te nemen.''
De hedendaagse burger wil feiten en resultaten, geen vage idealen en ongegrond geloof in het goede van de mens.
Dalende criminaliteitscijfers, daar draait het om, desnoods te bereiken door levenslange opsluiting van geesteszieke criminelen. Die houding maakt dat anders naar daders wordt gekeken.
,,Een oplossing is goed als hij werkt, als de veiligheid toeneemt.''
Behalve naar oplossingen als opsluiten wordt daardoor volgens Boutellier ook beter gekeken naar risicofactoren, die maken dat iemand crimineel wordt: zoals schulden, gebrek aan huisvesting of werk en medicatie.
De moderne eisende mens wordt door de wetenschap op z'n wenken bediend. Door uitgebreide onderzoeken in de jaren tachtig en negentig is duidelijk bij welke stoornissen kans bestaat dat iemand in herhaling vervalt. Ook blijkt dat behandeling bij sommige geesteszieken die kans op herhaling aanzienlijk kleiner maakt, en bij anderen helemaal niet.
Maatwerk is daardoor steeds meer mogelijk. Of, zoals hoogleraar Van Marle het uitdrukt:
,,Een individu kan worden afgerekend op de subgroep waar hij in zit.''
Een pedoseksuele delinquent die zich aan onbekende jongetjes vergrijpt, houdt die drang waarschijnlijk de rest van zijn leven en kan dus beter opgesloten blijven. Dat geldt niet voor iemand uit de groep partnerdoders. Waarschijnlijk was dat een eenmalige misstap.
De wet heeft echter geen gelijke tred gehouden met die wetenschap. De klinieken worden voor een groot deel bevolkt door mensen die daar volgens specialisten niet horen te zitten omdat ze beter geholpen zouden zijn met gedwongen medicatie, gecombineerd met zorg en streng toezicht. Mensen mag je in Nederland niet dwingen tot het nemen van medicijnen.
,,De tbs-maatregel is uitgevonden in een tijd dat je niet veel anders had dan opsluiten'', zegt psychiater Peter van Panhuis, die het ministerie van Justitie adviseert over verloven voor tbs-ers.
Hij vraagt zich hardop af of tbs nog wel zo'n mooi systeem is?
,,Appels en peren worden nu bij elkaar gezet. We zien niet meer wát we met wíe moeten doen.''
Van Panhuis en Van Marle schetsen dezelfde vicieuze cirkel: mensen met waandenkbeelden (psychotici) kunnen goed behandeld worden, maar willen dat vaak niet. Niemand kan ze dwingen. Door gebrek aan behandeling gaat hun stoornis van kwaad tot erger en doen ze de gekste dingen. De gevangenissen zitten er vol mee en tbs is het laatste station. Inmiddels vormt de groep psychotici daar ruim een kwart van het totaal aantal bewoners. Van Panhuis:
,,Ik ben voor meer dwang. Maatschappij, neem je verantwoordelijkheid!''
Van Marle ziet beperking van het aantal tbs'ers als beste garantie voor het voortbestaan van de hele maatregel.
,,Vergeet niet, het buitenland is nog altijd jaloers op onze mooie klinieken.''
Naast meer dwangmaatregelen voor psychotici, zou een eerdere selectie tussen behandelbaren en onbehandelbaren moeten worden gemaakt. Nu is pas na zes jaar en twee pogingen tot behandelen overplaatsing naar de
long stay aan de orde.
Hij maakt een rekensom: van de huidige tbs'ers behoort 25 procent tot de psychotici, die met dwangmedicatie prima elders kunnen wonen, twintig procent kan naar de longstay, omdat behandeling geen effect sorteert, en van ongeveer vijftien procent kun je al snel na binnenkomst concluderen dat ze onbehandelbaar zijn en dus nooit meer vrij zullen komen. Die groep kan wat hem betreft ook op een aparte afdeling in een normale gevangenis wonen.
,,Zestig procent kan eruit.''
Als de dure tbs-plekken alleen worden gebruikt voor mensen bij wie behandeling zin heeft, is volgens Van Marle ook prima aan de critici uit te leggen, dat je de kern van tbs overeind houdt.
,,Dan steek je het geld in de juiste mensen. Je gooit ze niet weg.''