Essay, door Stephan Sanders, in: VN 29 september 2001
[* Kan
een slogan van drie woorden, een formule haast, zoveel invloed hebben?
Lees het essay eens met in het achterhoofd de formule of slogan 'pedofilie =
misbruik'.....]
Woorden kunnen nog
gevaarlijker zijn dan neerstortende vliegtuigen. Zeker als het om formuleringen
als 'Zionisme = racisme' gaat.
De hele derde wereld leek zich er op de conferentie van Durban in te kunnen
vinden. Want iedereen voelde zich achtergesteld, vernederd of gekrenkt en dan is
het prettig om een vijand te kunnen aanwijzen. Maar de woorden in Durban werden
daden in New York. Niet de islam of de armoede in de wereld vormden de oorzaak
van de aanslagen, maar de jaloezie op het Westen. Het woord werd vlees, de
slogan verdichtte zich tot bom en die ontplofte in het gezicht van Amerika.
De terreuraanval op Amerika begon niet met het beeld van de laaiende Twin Towers, maar toch weer, volgens oudtestamentisch recept, met het woord, of beter gezegd, met een slogan. Dit is achteraf gepraat, ik weet het, maar omdat we pas achteraf kunnen oordelen, en de nieuwe feiten ons verplichten daar haast mee te maken, moet ik wel teruggaan haar het moment dat de WTC-torens er nog stonden, even vanzelfsprekend als gewoontjes, en er geen vliegende bom in de lucht hing, maar een kreet.
Dat was de kreet van Durban, waar ruim een week voordat de paniek in Washington en New York uitbrak, de wereldconferentie tegen het racisme werd afgesloten: de loze, boze kreet met de schijn van mathematische precisie, alsof de bewering net zo logisch in elkaar stak als 1 + 1 = 2. Alles wat halfbakken en verward is, wil voor vol aangezien worden, en snakt naar een wetenschappelijk cachet. Wel het academische decorum, niet de zelfkritische inhoud die daarbij past; dat geldt voor veel van de zogenaamde 'alternatieve geneeswijzen' , voor achterhaalde ismen als dat van Marx, en dat geldt zeker voor deze yell, die zich vermomd heeft als een trefzeker citaat uit een sociologisch woordenboek.
De magische verklaring van het wereldraadsel is uiteindelijk niet opgenomen in de slotverklaring van de conferentie. Maar laat niemand vergeten dat het gros van de derdewereldlanden geen wezenlijke bezwaren had tegen de hocus pocus formule, en dat een aantal. Arabische en Afrikaanse woordvoerders er werkelijk alle heil en zegen van verwachtte.
Ik snap heel goed waarom Israël en Amerika zijn opgestapt, toen bleek dat van hen werd verwacht dat zij deze slogan in volle ernst gingen bediscussiëren, alsof er in ieder geval toch een kern van waarheid te vergeven was. De Europeanen bleven, 'om erger te voorkomen', en het was kantje boord, of wij waren niet de laatste verzetsgroep geweest, maar een onderdeel van dat 'erger'. Het liefst zou je de schouders willen ophalen over het hele web van verdraaiingen en moedwillige onzin dat in Durban als de laatste waarheid werd gepresenteerd.
Niet op reageren, verloren zaak, rechtsomkeert maken, ze bekijken het maar.
Maar dat kan niet meer, na 11 september. Het woord 'is v lees geworden, de slogan verdichtte zich tot bom, en die is tot drie keer toe ontploft, midden in het gezicht van Amerika, het land dat bezig was, niet de wang, maar de rug toe te keren naar de advocaten van het zionisme=racisme-idee.
Het is ook deze kreet die aangewezen kan worden als de direct verantwoordelijke voor de aanslagen: geen mens van v lees en bloed, maar een 'talig persoon', een gedachtegoed, dat de laatste dertig jaar de vaste begeleider is van de grotere terreurdaden, de gijzelingen en vliegtuigkapingen.
Het gat dat is geslagen in New York, en daarmee in het westerse bewustzijn, is de materiele afdruk van een ressentiment dat in deze extreem moordzuchtige vorm hopelijk zelden voorkomt, maar dat in zijn luie, passieve gedaante wijdverbreid is in de wereld.
Een ressentiment, leert de Van Dale, is 'een gevoel van vijandigheid wegens aangedaan of vermeend onrecht, meestal gepaard met het verlangen zich te wreken' .Daar zijn veel woorden aan te pas gekomen, om weinig te zeggen. Geen vijandigheid tout court, maar een gevoel. Aangedaan of vermeend onrecht. Meestal verlangen naar wraak. Soms, vaak, altijd? Wie hier conclusies wil trekken, heeft te maken met drie variabelen die onzeker zijn. Maar hoe omslachtig verwoord ook, ik denk niet dat het mogelijk is het ressentiment dichter te naderen, net zo min als het lukt een wilde poema uit je hand te laten eten.
Ressentimenten hebben de neiging op de vlucht te slaan, of juist agressief de aanval te zoeken, zodra je ze bij hun naam noemt. Het ressentiment zegt nooit openlijk: 'Hier ben ik dan, mijn naam is ressentiment.' Het doet zich voor als serieuze maatschappijkritiek, als voor de hand liggende analyse ('zo is het toch?') en diepdoorleefde overtuiging. Het openbaart zich eerder aan de buitenstaander dan aan de betrokkene zelf. En hoe hartstochtelijk het ook van zich laat horen, het gaat altijd om het lapidaire, versteende deel van het sentiment dat zich vastzet, wanneer het gevoel zich heeft teruggetrokken.
Bijvoorbeeld: vlak na de aanslagen, betrapte ik mij op een even schimmig als fel 'gevoel van vijandigheid', eerst alleen jegens de daders, toen jegens de juichende, dansende mensen die hen op afstand feliciteerden en vervolgens werden alle moslimsen medestanders erbij betrokken, daar, hier en overal, die misschien stiekem in hun vuistjes lachten, zonder dat ik het wist. Het hielp reusachtig dat mij diezelfde week op wantrouwende toon door onbekenden werd gevraagd of ik wellicht 'van Noord-Afrikaanse afkomst was' tot driemaal toe. In de ogen van anderen leek ik op de vijand die ik zelf vreesde.
Het geeft een indicatie over de omvang van de andere bom, die niet aan komt vliegen, maar al ter plekke is, overal waar moslims en niet-moslims naast en door en met elkaar leven. Ressentiment is de lont van die bom, en wanneer die eenmaal brandt, hoeft niemand meer bang te zijn voor een aanval van buiten af, omdat de oorlog die van binnen uit zal ontstaan de terreurdaden met..cynisch gemak zal overtreffen.
West-Europa en Noord-Amerika zijn hier het meest kwetsbaar: als er ooit een toren van Babel heeft bestaan, van verschillende volkeren, met verschillende talen, dan mogen de Twin Towers gelden als de verbeterde versie: zo'n veertig nationaliteiten, met elkaar werkend en communicerend in die ene wereldtaal: lndia-Engels, angladesh-Engels, Nederlands-Engels en Egyptisch-Engels. Daarom was het niet zomaar een aanval van verbitterde mannen op Amerika of het Westen, maar ook een offensief van een zogeheten 'zuivere cultuur' op een gemengde, multiculturele, wereldlijke samenleving.
Ik probeer mij voor te stellen hoe het was gegaan,wanneer ik niet mijn hysterische zelf was tegengekomen. Nu kwam het denken weer in beweging, en werd het gestolde gevoel alsnog vloeibaar. Maar in een ander land, onder andere omstandigheden, waar de monocultuur heerst van de 'Arabische eenheid' en hysterie de officiële taal is, waarin niet alleen buren, maar aak ministers en gezagdragers zich uitdrukken, verhardt. de eerste verontwaardiging zich tot een tweede natuur.
Ik kan dat begrijpen, zoals er weinig afkeurenswaardigs is dat mij onvoorstelbaar toeschijnt. Dat is iets anders dan het 'begrip' dat sommigen kennelijk kunnen opbrengen voor de terreuraanslagen op Amerika, en lijkt al helemaal niet op het billijken daarvan.
Bovendien is het nog maar de vraag af het ressentiment begrepen wil worden. Alleen al in de antropologische buiging die de beschouwer maakt om het verschijnsel beter te kunnen bestuderen, schuilt paternalisme en superioriteit die bij de onderzochte partij nieuwe woede opwekt.
Na de aanslagen buitelden goedwillende commentatoren over elkaar heen, om te zeggen dat het 'Westen de Arabierenserieus moest nemen' (Thomas von der Dunk) af om vast te stellen dat 'de Verenigde Staten niet in staat,of niet van zins zijn, zich in zijn vijanden te verdiepen' (Bas Heijne).
In andere bijdragen kwam de eenkennigheid van Bush nog aan bod, de irritatie over Kyoto,en de Amerikaanse Midden-Oosten-politiek. Allemaal nodige en nuttige tegenwerpingen. Het is een begrijpelijke, en misschien zelfs nobele reflex om, eenmaal onder vuur, de fout eerst in eigen kring te zoeken. Maar telkens leek het even alsof Amerika deze ramp over zichzelf had afgeroepen. Als ze daar wat minder arrogant waren geweest, wat meer oog hadden gehad voor de gevoelens in de moslimwereld, de internationale politiek, het milieu vooral... Ja, dan wat ? Zouden de kapers zich schielijk teruggetrokken hebben? Kyoto ondertekend, case closed?
Het komt mij voor dat dergelijke beschouwingen geen recht doen aan de aard van het ressentiment dat achter deze terreur schuilgaat De rancune wil niet tegemoet getreden worden, zij koestert zich in haar eigen wrok, en elk vriendelijk gebaar van de andere kant zou haar kracht maar ondermijnen.
Het probleem is niet alleen hoe een supermacht als Amerika zich dient te gedragen. Begripvol, welwillend, toeschietelijk bijna? AI die gewetensvolle uitingen zullen als even zovele schuldbekentenissen gezien worden. Zie je wel, altijd al geweten. Eigengereid, bot, solistisch? Kijk dan, het beest is net zo vals als werd gedacht.
Het probleem is dat er een supermacht bestaat die hoe dan ook afgunst, woede en haat op zal wekken bij allen die zich vernederd voelen door 'aangedaan of vermeend leed'. Te vernederd, in ieder geval, om ook nog eens hun bewondering voor datzelfde Amerika te tonen.
Want niet alleen overheerst in grote delen van de wereld afkeer jegens Amerika: de afgunst is bijna net zo groot, en die gaat weer onnavolgbaar snel over in heimelijke adoratie.
Stel u een land voor, waartegen net zo velen protesteren, in de scherpste bewoordingen en met brandende vlaggen, als dat er mensen zijn die over hetzelfde land dromen. Een stroom van haat, vanuit het niet-Westen naar het Westen, en terzelfder tijd een niet aflatende stroom migranten, vluchtelingen, gelukzoekers die zich in dezelfde richting bewegen.
Een ding is duidelijk: het ressentiment is minder eenduidig, minder doelgericht ook, dan de aanslagen op Amerika doen vermoeden. Er is een klein aantal daders en medeplichtigen, een grote groep sympathisanten die V-tekens maakt met de kalasjnikovs nog in de hand, en waarschijnlijk een nog grotere groep die, als ze de gelegenheid krijgt, zo in het vliegtuig zou stappen richting Washington en New York. Niet om daar tot ontploffing te komen, maar om in het beloofde land te leven.
De slagzin 'zionisme=racisme' is tactisch gezien briljant - over de inhoud kom ik nog te spreken omdat het al die verschillende Afrikaanse, Arabische en Aziatische volkeren, en zelfs de gekleurden uit Noord- en Zuid-Amerika in een machtige toverspreuk probeert te verenigen. Niet op hun geloof, want dat is divers, net zo goed als hun etniciteit, hun herkomst en levenswijze. Hier wordt gefocust op het gemeenschappelijke gemis: een blank, 'westers' voorkomen, een vanzelfsprekende plaats inde heersende, Atlantische gemeenschap en een zelfverzekerd bewustzijn dat de laatste eeuwen praktisch niet voor een andere beschaving heeft hoeven buigen.
De krenkingen die slavernij, rassenwaan en kolonialisme hebben aangericht, worden weer geactiveerd. Nazaten van Arabische slavenhandelaren en zwarte slaven blijken, ondanks al hun verschillen een ding gemeen te hebben: de ondergane vernedering. De boeddhist en de animist zijn ineens familie, niet omdat ze elkaar zo na staan, maar omdat ze zich dezelfde overheersers kunnen herinneren.
Racisme is het wachtwoord dat de niet-westerse wereld tot een schijnbare eenheid brengt. En ressentiment is wat ze bindt.
Van alle krenkingen moet dit wel de onuitstaanbaarste zijn: ooit een wereldmacht te zijn geweest, waar een natuurlijk overwicht samenging met ongekende vernieuwingen in de wetenschappen en de kunsten. Leermeester van de Europeanen. Verkondiger van het ene, ware geloof. Tolerant in een tijd dat tolerantie aan de rest van de wereld nog niet besteed was. Die grootsheid ligt nog vers in het geheugen van de Arabische wereld, ook al is het duidelijk dat de hoogstaande beschaving van toen al zo'n vier eeuwen lang bezig is een vrije val te maken. Voorbijgestreefd en overtroefd te worden, om uiteindelijk aan het andere, doodlopende eind van het spoor terecht te komen: dat levert gekrenkte trots op, een herinnering aan grootsheid die alleen nog maar kan voortleven als grootheidsfantasie. Gefnuikte macht, miskend genie.
Dit is het wezenlijke ressentiment dat de Arabische wereld parten speelt. Ze hebben de verkeerde Amerikanen aangewezen. Zij hadden recht op die positie. De stichting van de staat Israël is in dat verband niet de eerste, maar eerder de laatste, definitieve vernedering. Niet de oorzaak, maar de aanjager van de wrok.
In de formule 'zionisme = racisme' wordt de vergane glorie van de Arabische wereld en het lot van de Palestijnen gelijkgesteld met de geschiedenis van de Afrikaanse en Amerikaanse slaven, van Hindoestaanse contractarbeiders, Zuid-Afrikaanse Zoeloes, Koreaanse 'troostmeisjes', van aboriginals en indianen. 'Onze particuliere obsessie (het zionisme) is precies even groot als de last van de gehele wereld': dat zegt de formule in uitgeschreven vorm.
En zo kon een Verbond van het Ressentiment gesloten worden: met voorop, in het eerste lid, de rancune van de Arabische wereld, en daar achteraan abstract samengevat als 'racisme ' -de ellende die de geschiedenis verder nog heeft voortgebracht.
Op die manier wordt het conflict in het Midden-Oosten uitvergroot,tot de navel van de wereld, als het enige, echte conflict, waarvan alle andere niet meer dan afgeleiden zijn. Pijnlijk genoeg duikt.hetzelfde idee weer op in de discussies die volgden op de terreuraanslagen in Amerika. Alsof in New York de strijd om Jeruzalem werd gestreden. Dat is teveel eervoorde Palestijnen die in Ramallah stonden te juichen. Te veel eer ook voor premier Sjaron van Israël, die de onsmakelijkheid beging de catastrofe te annexeren, en te verklaren dat 'Jasir Arafat onze Osama bin Laden is', En inderdaad, pijnlijk weinig eer voor de zwarte, joodse, Angelsaksische, islamitische, atheïstische en Latino-Amerikanen die het betrof.
Er valt veel tegen het zionisme in te brengen: dat het een typisch negentiende-eeuws idee is, dat het een naïef, ondoordacht, en misschien ze1fs een slecht idee is, en trouwens inmiddels ook achterhaald. Maar wat je niet kunt beweren, is dat het intrinsiek racistisch is. Het verhaal is bekend: als reactie op de pogroms tegen joden in vooral Midden-Europa ontstond het verlangen naar Sion (Palestina) terug te keren en daar een joodse staat te stichten.
De term zionisme valt voor het eerst in het Duitse tijdschrift van Bimbaum, met de veelzeggende titel Selbstemanzipation (1890). Wat opvalt is het totale gebrek aan aandacht voor andere .rassen en geloven; er is geen obsessie met niet-joodse groepen, die inferieur of minderwaardig zouden zijn, er is uitsluitend die gerichtheid op het joodse Zelf. Anders dan in het christendom of de islam is het idee van zending of missie in het jodendom onbekend.
In 1896 schrijft Theodor Herzl zijn Judenstaat, en een jaar later volgt het eerste, zionistische congres in Basel. Wanneer in 1947 de staat Israël wordt uitgeroepen, gaat het zionistische ideeëngoed feitelijk aan zijn eigen succes te gronde. In 1968, op het zevenentwintigste zionistische congres, wordt bepaald dat elke zionist verplicht is zich in Israël te vestigen. Daarmee wordt de zionistische beweging in Europa en Amerika met zoveel woorden haar bestaansrecht ontnomen.
Je kan je een slogan voorstellen als zionisme=autisme. Zionisme = blindheid. Of, politieker verwoord: zionisme dat slaagt in zijn opzet moet uiteindelijk wel tot apartheid leiden. Niet in theorie, maar wel in de praktijk, zoals in Israël ieder jaar weer duidelijker wordt.
Maar de bewering zionisme=racisme is net zo waar als de slagzin kapitalisme=racisme, of christendom=racisme. Toch heeft het idee zijn ontvlambare waarde bewezen in Durban, en een week later in Amerika.
Sommige beweringen zijn niet bedoeld om op hun waarheidsgehalte te worden onderzocht. Het zijn spreuken die je ongezien moet onderschrijven,als seculiere geloofsbelijdenissen die geen weerwoord verdragen. Het gif van dat soort slogans schuilt in het leggen van losse verbanden die niet te bewijzen zijn: tussen zionisme en racisme, tussen Arabische wrok en de inwoners van New York, tussen het lijden van de Palestijnen, en de 'verdiende' dood van de Pentagon-medewerkers. Alles heeft globaal met alles te maken, en .onschuldige slachtoffers' bestaan niet meer.
Hier heeft de taal een volledige travestie ondergaan, en worden woorden niet meer gebruikt om te verhelderen, maar enkel nog om te verwoesten en te vemietlgen.
De taal veranderen is de wereld veranderen, schreef Mallarmé.
Wij staren sinds 11 september naar die verandering, met stomheid geslagen.