Nooit meer Auschwitz?

Trouw Commentaar 27 januari 2005

De systematische, kille moord op zes miljoen joden, als gold het de vernietiging van ongedierte, vertegenwoordigt zozeer het Absolute Kwaad dat we vandaag -zestig jaar na de bevrijding van Auschwitz- bijna gedachteloos de leus onderstrepen: nooit meer Auschwitz! Niemand in het beschaafde Westen acht zich tot zo'n kwaad in staat en dus hoeven we voor een tweede Auschwitz ook niet beducht te zijn; de hooligans die af en toe 'joden aan het gas' roepen op de koop toenemend, als een abberatie die wel weer overwaait.

Auschwitz is ook uniek, in zoverre het een perfect geregisseerde en tot in de puntjes georganiseerde genocide betrof die in de wereldgeschiedenis zijn weerga niet kent. Maar juist dit aspect maakt dat deze moord dichter bij ons buurt staat dan we geneigd zijn te geloven. Eichmann, vertelde Simon Wiesenthal in een interview met Trouw in 1982, was niet eens zo'n geheide antisemiet. Hij was een willoos werkttuig, een perfecte bureaucraat. Als hem bevolen was alle roodharigen uit te roeien, dan had hij dat gedaan.

De Joodse filosofe Hannah Ahrendt introduceerde in dit verband het begrip de 'banaliteit van het kwaad'. Eichmann, constateerde zij, beschikte niet over enig besef van goed en kwaad; zijn geweten had hem niet voor zijn daden behoed. Erger nog, de burgerlijk-christelijke ethiek waarmee hij was opgevoed, had hem doen gehoorzamen. In november 1992, kort nadat de praktijk van etnische zuiveringen in Bosnië bekend was geworden, bekende een Servisch-Bosnische soldaat dat hij had meegedaan aan deze genocide, omdat hem dat was opgedragen. En dat terwijl zijn zuster getrouwd is met een moslim en hij zegt van hun dochtertje te houden 'meer dan van wie ook ter wereld'.

Genocides in Cambodja, Quatamala, Timor, Ruanda en Darfur (hoewel de VN de massaslachtingen daar tot nu toe geen genocide noemt) laten telkens hetzelfde zien: mensen die elkaar jarenlang als medemensen zien, zijn in staat elkaar van de ene op de andere dag als ongedierte te beschouwen, hetzij op bevel, hetzij uit volle overtuiging. 'Nooit meer Auschwitz' is geen zekerheid. Pogingen binnen de VN om een instituut in het leven te roepen dat mogelijke genocides tijdig kan signaleren verdienen daarom steun. Maar 'Nooit meer Auschwitz' is ook een opdracht waaraan ieder mens zal moeten werken.