Citaten uit

De ethiek van schikken en plooien

Analyse: Regels zijn regels

Marcel ten Hooven, VN 27 mei 2006 

De starheid van Verdonk is vreemd aan de Nederlandse bestuurscultuur, waarin buigzaamheid soms geboden is. Als het uitgangspunt 'regel is regel' zijn eigen legitimiteit gaat vormen, moet er een alarmbel gaan rinkelen.

Nu de asielzoeker het gezicht had van het medelid Ayaan Hirsi Ali, realiseerde de Tweede Kamer zich met een schok dat de wet niet altijd het hoogste recht hoeft te zijn. Door de regel dat wie in een naturalisatieprocedure geen juiste naam opgeeft in Nederland automatisch ongewenst vreemdeling is, raakte de Kamer verzeild in een absurdistisch theaterstuk over de vraag of de vrouw die iedereen kent als Hirsi Ali is wie zij zegt dat zij is. 

Dat absurdisme is tegelijkertijd de winst van het debat. Het bracht, in ieder geval voor dat moment, ook de coalitiepartijen tot het besef dat de eigen logica van een 'restrictief vreemdelingenbeleid' bizarre uitkomsten kan hebben. Die logica verheft de bureaucratische waarheid over de juiste naam en het juiste geboortejaar boven het echte verhaal van asielzoekers die, zoals Hirsi Ali, naar Nederland komen omdat zij hun leven in eigen hand willen nemen. 

Alleen het duo Bul Super en Hiep Hieper van de lijst-Nawijn en de LPF bleef in het kamerdebat deze logica vanzelfsprekend vinden. Maar VVD-fractieleider Willibrord van Beek [... zei:] 

'In een streng beleid moet de afweging wel navolgbaar blijven.' 

Maxime Verhagen (CDA) zei: 

'Daadkracht mag geen karikatuur van zichzelf worden. Ook daadkracht vraagt om zorgvuldigheid.' 

Dat zijn uitspraken waaraan de critici van het beleid de coalitiepartijen de volgende keer kunnen herinneren als minister Verdonk een meisje drie weken voor haar eindexamen het land uitzet, of zegt dat homo's in Iran niets te duchten hebben, mits ze zich een beetje gedeisd houden.

Oppositieleider Wouter Bos incasseerde deze winst meteen. Wellicht, zei hij, kunnen ook onbekende asielzoekers profiteren als dankzij het drama met Hirsi Ali het besef doorbreekt dat het uitgangspunt 'regel is regel' niet het zicht mag benemen op de menselijke maat. Zeker in het vreemdelingenbeleid, waarin elk individu zijn eigen verhaal heeft, kan rechtvaardigheid het slachtoffer zijn van rigiditeit in de toepassing van de regels. 

Dan ontstaat een eigen uitleg van de werkelijkheid waarin elke afgewezen vluchteling een fraudeur en gelukszoeker is, hield Andre Rouvoet (ChristenUnie) de VVD'ers voor die nu treuren over de kille toepassing van de wet en het 'provincialisme' in het vreemdelingenbeleid.

Met de intrekking van haar paspoort betaalt Hirsi Ali de prijs voor het beleid dat zij zonder enig voorbehoud verdedigde, tot zij zelf het slachtoffer werd. 

[...] 

De onbuigzaamheid van Verdonk is vreemd aan de Nederlandse bestuurscultuur van schikken en plooien, waarin juist kwaliteiten gedijen die in het vreemdelingenbeleid van pas kunnen komen, Zoals proportionaliteit en menselijke maat, redelijkheid en billijkheid. Door met deze bestuurscultuur te breken, anticipeert Verdonk op de toenemende behoefte aan sterk, autoritair leiderschap dat burgers zekerheid biedt tegen alle bedreigingen van buiten. 

[...] 

De Tweede Kamer liet in het debat zo'n goede indruk achter, doordat zij boven de gebruikelijke tegenstelling tussen coalitie en oppositie wist uit te stijgen en zich eensgezind waakzaam toonde voor het gevaar dat in het vreemdelingenbeleid het recht wijkt voor de wet. 

[... ... ...] 

Dan moet er een alarm bel rinkelen als het uitgangspunt 'regel is regel' zijn eigen legitimiteit vormt en een zelfstandige afweging van een minister op basis van proportionaliteit, redelijkheid en billijkheid uitsluit. 

In dat geval telt alleen de bureaucratische waarheid over de juiste naam en het juiste geboortejaar en doet de waarheid van het vluchtverhaal van een asielzoeker er niet toe.

Verdonk beriep zich in het kamerdebat op dit automatisme. Zij kon niet anders dan Hirsi Ali melden dat zij geen Nederlanderwas en ook nimmer was geweest. De wet sluit nu eenmaal een eigen afweging van haar kant uit. 

Verdonk zelf heeft daar geen moeite mee. In het debat omarmde zij de bureaucratische waarheid. De vrouw die ook zij al jaren kent als Hirsi Ali bestond voor haar niet meer als Nederlander: 

'Iemand komt in dit land, geeft een naam op en meldt na enige tijd dat zij in werkelijkheid anders heet. Dat kan toch niet!' 

De Kamer toonde zich niettemin waakzaam voor het gevaar van regels die onder alle omstandigheden een automatische werking hebben. 

'Dit lijkt een debat om Ayaan te redden, maar het is ook een debat om het vreemdelingenbeleid te redden en het te ontdoen van beleidsautomatismen met absurde uitkomsten,' zei Bos. 

[...] 

Deugden als 'regel is regel', 'afspraak is afspraak' en 'altijd de waarheid spreken' behoren tot de ethiek van de privésfeer. In die sfeer zijn het onmisbare uitgangspunten in de omgang tussen partners en vrienden en in de opvoeding van kinderen. In de kwestie-Hirsi Ali daarentegen blijkt eens te meer dat in de publieke sfeer een andere moraal geldt. Daar laten uitgangspunten als 'regel is regel' en 'altijd de waarheid spreken' geen ruimte voor de praktijk van beredderen, schikken en plooien. 

In de complexe realiteit van een land als Nederland is buigzaamheid soms geboden om groepen burgers met uiteenlopende belangen fatsoenlijk met elkaar te laten samenleven. 

[...] 

Rechtsfilosofe Dorien Pessers meent dat de scheiding tussen de privésfeer en de publieke sfeer en tussen de ethiek van beide een levensvoorwaarde is voor de democratie. In totalitaire staten verbreekt het bewind die scheiding door het privédomein van zijn burgers binnen te dringen.

[...] 

In haaroratie als hoogleraar aan de Vrije Universiteit signaleerde Pessers dat internationale verdragen in reactie op de Tweede Wereldoorlog de nadruk legden op het belang van een intieme, van de buitenwereld afgegrensde levenssfeer. Tot de verschrikkingen van de concentratiekampen behoorden ook de blootstelling aan de openbaarheid, de afwezigheid van elke vorm van privacy en de schendingen van de psychische en lichamelijke integriteit. 

Tussen de burger, de gemeenschap en de staat moeten scherpe grenzen worden getrokken, meent Pessers, opdat het affectieve en intieme leven van de burgers zich in vrijheid kan afspelen.

Het kabinet-Balkenende overschrijdt hier en daar deze grens met de ruimere bevoegdheden die antiterrorismewetten aan politie en geheime diensten geven om contacten, reisbewegingen, antecedenten en andere privé-gegevens te registreren. Maar Pessers ziet ook van de andere kant een doorbreking van de grens tussen de persoonlijke en publieke levenssfeer, waarbij de moraal uit het privébestaan het publieke leven gaat beheersen. 

Pim Fortuyn, de eerste politicus bij wie de privépersoon volledig samenviel met de publieke persoon, is met zijn motto 'zeggen wat je denkt en doen wat je zegt' in de politiek de katalysator van dat proces geweest. 

[... Deze tendens vormt een bedreiging voor het publieke leven, meent Pesser ...]

Daarom gelden volgens Pessers buitenshuis de wetten van het theatrum mundi, het theater van de wereld, een geheel van gedragscodes die mensen in staat stellen in het sociale leven te verkeren met medeburgers die zij privé niet zouden kunnen luchten of zien. Pessers: 

'Zodra de burger zijn huis verlaat en in de openbaarheid treedt, behoort hij een acteur te worden en zich aan te passen aan de formele rollen die hij in de publieke sfeer speelt. Deze inauthenticiteit is geen kwestie van misleiding of een valse voorstelling van de eigen persoon. Integendeel, in het theater van de wereld verschijnen mensen met maskers op, in hun rollen van werknemer, docent, arts, ambtenaar, politicus of burger.'

Getuige haar motto 'u krijgt wie u ziet' wil Verdonk, net als Fortuyn, niettemin naar buiten treden met haar authentieke zelf die de waarheid spreekt, ook als dat een waarheid is die in het publieke leven mensen tegen elkaar kan opzetten. Ze heeft geen boodschap aan de verantwoordelijkheid die een politicus als Cohen aan het openbaar bestuur toekent: de boel bij elkaar houden.

Ook Hirsi Ali, eerder actievoerder dan politica, wil van die verantwoordelijkheid niet weten. Elke zelfbeperking in haar uitingen ziet zij als verwerpelijke zelfcensuur.

[...] 

Zij acht zich ontslagen van de verantwoordelijkheid voor de praktische consequenties die de uitvoering van haar denkbeelden overeen shortcut to enlightenment zou hebben. Haar pleidooi voor een demografische politiek die moet voorkomen dat moslims het voor het zeggen krijgen in Europa, zou een diep ingrijpende staatsinterventie in het publieke en persoonlijke leven vergen. Dat geldt ook voor maatregelen op basis van haar zienswijze over de onverenigbaarheid van de islam met de democratie. Met liberale opvattingen over staatsonthouding heeft dat weinig van doen.

Ook bij Verdonk is het tromgeroffel over 'daadkracht en duidelijkheid' eerder getuigenispolitiek dan een voorliefde voor praktisch handelen, gezien haar bedroevende staat van dienst in de uitvoering van beleid.

In de tegenstelling Verdonk en Hirsi Ali versus Cohen komt het klassieke onderscheid tot uitdrukking dat socioloog Max Weber maakt tussen

[...]

Politici die zich, in lijn met de verantwoordingsethiek, aanspreekbaar achten voor het effect van hun woorden, zien volgens De Beus in dat de halve waarheid het goede doel soms beter dient dan de hele waarheid. Zij wegen de morele kosten van zuiver handelen af tegen de morele baten van een politiek van vuile handen. De Beus zelf geeft verre de voorkeur aan politici die deze kunst meester zijn zonder de halve waarheid te verwarren met leugens. De grootste zijn volgens hem politici die de kleine leugen niet nodig hebben maar de grote mythe weten te scheppen, staatsmannen als Roosevelt, Churchill, de Gaulle en in Nederland Thorbecke, Cort van der Linden, Colijn en Drees.

Maar ook mindere goden in de politiek hoeven niet te vervallen in Verdonks rigiditeit, mits zij daadkracht en duidelijkheid onderscheiden van hol machtsvertoon, waken voor radicaliteit en optreden met stijl, tact en gevoel voor nuance.

[...]

[...E]en democratie heeft verborgen essenties. Wat een slechte politicus onderscheidt van een goede is dat ze voor hem verborgen blijven.