Citaten uit

Marx zonder happy end

Bernard Hulsman, NRC Handelsblad 28 september 2012

[De strijd tussen de kasten]

De Britse historicus David Priestland verklaart de crises in de wereldgeschiedenis door de machtswisseling van drie kasten: handelaren, wijzen en soldaten. De macht van de handelaren moet heden grondig worden ingeperkt.

[...] 2008 is het belangrijkste jaar van het eerste 21ste-eeuwse decennium, vindt de Britse historicus David Priestland. 2008 hoort thuis in het rijtje 1917, 1929, 1945, 1968 en 1989, jaren waarin de wereld politieke, sociale en economische aardverschuivingen kende, zo begint hij Merchant, Soldier, Sage. A New History of Power. Vier jaar geleden begon de bankencrisis die uitdijde tot een financiële crisis en uitmondde in de huidige schuldencrisis waarmee voorlopig vooral Europa worstelt.

Hoe deze crisis precies eindigt, weet ook Priestland niet, maar wel wat de oorzaak is: de overheersing van de merchants, de handelaren, zoals hij bankiers, ondernemers en andere kapitalisten noemt. Die kregen, met dank aan de Britse premier Margaret Thatcher en de Amerikaanse president Ronald Reagan, in de jaren tachtig eerst ruim baan in de Westerse wereld en na de val van de Muur in 1989 ook in (voormalige) communistische landen als Rusland en China. Hun opvatting dat de markt alles beter regelt dan de overheid werd in bijna de hele wereld gemeengoed. Maar het najagen van winst op korte termijn en de ongebreidelde wereldwijde kapitaalstromen die daarmee gepaard gaan, moesten wel tot een crisis leiden, betoogt Priestland.

[...] De hele wereld gaat hij te lijf met zijn stelling dat de geschiedenis wordt voortbewogen door de strijd van drie elitegroepen die hij aanduidt met het begrip kasten:

Met soldaten bedoelt hij de tot gewapende strijd geneigde elite, zoals koningen en aristocraten in het oude Europa of de latere staatsinstellingen die verbonden zijn met het leger. De ‘wijzen’ zijn de clericale-intellectuele bovenlaag die in bijvoorbeeld het Middeleeuwse Europa voornamelijk bestond uit priesters en monniken en in moderne tijden uit bureaucraten en technocraten bij overheid en bedrijfsleven.

[... ... ...]

Merchant, Soldier, Sage begint met de tijd dat de mens overstapte van de jacht op de landbouw en stammen plaatsmaakten voor kasten.

[... ...]

Een paar pagina’s wijdt hij aan Ayn Rand (1905-1982), de Amerikaanse schrijfster van Russische oorsprong die met haar opvatting dat de ondernemende en creatieve Übermensch niets in de weg gelegd mag worden, nog altijd grote invloed heeft op Amerikaanse economen en politici.

[... ...]

[Crises onvermijdelijk]

[Hij deelt met de] marxisten de opvatting dat weerkerende crises onvermijdelijk zijn: die volgen steeds op een periode waarin een kaste overheersend is. Zo voerde in nazi-Duitsland de kaste van de soldaten de boventoon en werd oorlog onvermijdelijk.

Maar anders dan Marx zeker wist, zullen de crises volgens Priestland niet leiden tot een communistische heilstaat. En ook niet tot een einde van de geschiedenis, zoals de historicus Francis Fukuyama begin jaren negentig aankondigde toen het neoliberale gedachtegoed aan zijn onweerstaanbare, wereldwijde opmars was begonnen. Crises leiden tot een herschikking van de macht van de verschillende kasten, totdat er toch weer één kaste te veel macht naar zich toe trekt en er opnieuw een crisis volgt.

[De handelaren]

De meeste woorden wijdt Priestland aan de kaste van de handelaren. Uitgebreid laat hij zien dat het 16de-eeuwse Nederland en het latere Engeland de eerste staten waren waar handelaren in de macht deelden. In Nederland gingen de handelaren in de kuststeden een verbond aan met de aristocraten in het achterland die met handelsgeld een oorlogsmachine tegen de Habsburgse overheersers opzetten.

Na de industriële revolutie werd de kaste van handelaren uitgebreid met die van fabrikanten en ondernemers en kregen ze ook in landen als Duitsland een vooraanstaande positie. Opnieuw ging de nu uitgebreide handelarenkaste een verbond aan met de ‘soldaten’ van hun land. Toch gelooft Priestland, anders dan marxisten, niet dat dit verbond leidde tot de rampzalige Eerste Wereldoorlog. Daarvoor waren roekeloze staatslieden, leden van de kasten van wijzen en soldaten, verantwoordelijk.

Na WO I moesten de staat en de kaste van wijzen daarom vooral in de VS een stap terug doen en kregen de handelaren en ondernemers ruim baan. Priestland beschrijft de gay twenties in de VS en Europa als een tijdperk van ongebreideld kapitalisme dat griezelig veel lijkt op de neoliberale decennia die de wereld nu achter de rug heeft. Ook toen was het onderscheid tussen zakenbanken en spaarbanken verdwenen waardoor bankiers konden gokken met het spaargeld van hun klanten. En ook toen nam de inkomensongelijkheid toe, maar konden zelfs slecht verdienende arbeiders zich dankzij goedkoop krediet overgeven aan consumentisme.

In de VS leidde dit tot een kolossale vastgoedbubbel die al voor de beurskrach van 1929 begon leeg te lopen, bijna precies zoals de huidige crisis begon met Amerikaanse rommelhypotheken die waardeloos werden. De economische crisis die in de jaren dertig op de krach volgde, had dan ook dezelfde oorzaak als de huidige: de overheersing van de kaste van handelaren.

Als schuldigen van de crisis van de jaren dertig moesten de handelaren na 1945 een stap terug doen. Oost-Europa werd communistisch en in West-Europa en de VS ontstonden, onder leiding van ‘wijze’ technocraten, verzorgingsstaten met een grotere inkomensgelijkheid.

[... ... ...]

[De huidige crisis]

[Priestland] biedt [met] Merchant, Soldier, Sage een brede en erudiete analyse van de huidige financiële crisis. En daar laat Priestland het niet bij. Hij is niet een historicus die alleen maar achteruit kijkt maar doet ook aanbevelingen die uit zijn betoog volgen.

De belangrijkste hiervan is dat de kaste van de handelaren hoognodig moet worden beteugeld. De deregulering van het internationale financiële verkeer moet gedeeltelijk worden teruggedraaid, betoogt Priestland, en banken moeten onder een verscherpt toezicht van de overheid worden geplaatst. Hij vindt het ook hoog tijd voor eerherstel van de verzorgingsstaat en een nieuwe herverdeling van inkomens.

Veel illusies dat dit ook allemaal gaat gebeuren, maakt Priestland zich niet. Het neoliberale geloof is in de afgelopen dertig jaar zo diep geworteld dat de meeste politici vier jaar na het begin van de crisis nog altijd geen alternatief voor de markt zien. Ze hebben niets van de geschiedenis geleerd, stelt hij somber vast: hun antwoord op de crisis is meestal ‘nog meer markt’ en ze vinden nog steeds dat voor alles de macht van de overheid moet worden bestreden.