Citaten uit

In den beginne was er de conjunctuur

Maartje Somers, NRC 30 november 2012

Tsjechische econoom Tomas Sedlacek maakt furore met een economische cultuurgeschiedenis die van economie weer een ethische discipline wil maken.

[... ... ... ... ...] 

In zijn boek wil Sedlacek de axioma’s van de economie ter discussie stellen. Niet door ze aan te vallen of te ontmaskeren, zoals polemischer auteurs hebben gedaan (... ... ...), maar door te laten zien hoezeer het memen zijn, culturele constructies die een wereldbeeld in zich dragen.

Groei, verlicht eigenbelang, de onzichtbare hand van de markt – het zijn delen van ons culturele bezinksel. Dat betekent dat we ze ook met afstand kunnen bekijken om te zien welke waarden eraan ten grondslag leggen. Voor Sedlacek is economie dus een normatieve discipline, geen beschrijvende. Ook in het streven naar waardevrij zijn ligt al een waarde besloten, constateert hij.

Economie is niets anders dan een verhaal over de wereld dat wij onszelf vertellen. Om dat duidelijk te maken buigt Sedlacek zich eerst met een economische bril over wereldliteratuur en religie, en wijst hij vervolgens mythische elementen aan in de huidige economische praktijk. [...]

Uit het Sumerische Gilgamesj-epos destilleert Sedlacek de notie dat ‘menselijkheid’ – vriendschap, liefde, het opvoeden van kinderen – als hinderlijk geldt voor arbeid en economische efficiency. Koning Gilgamesj zweept mannen namelijk op de stad Uruk te omheinen met een muur die zijn weerga niet kent, en ondertussen mogen zij hun vrouwen niet zien.

De Hebreeërs van het Oude Testament vervingen het cyclische van de oertijden door het lineaire tijdsbegrip, met aan het eind een vorm van verlossing.

In deze ‘matrix’ leven wij nu nog steeds, schrijft Sedlacek: ons economisch vooruitgangsdenken (‘na de volgende bezuinigingen komt het goed’), is niets anders dan de seculiere versie van het verlossingsverhaal.

Ook zagen de Hebreeërs in dat schulden maken weliswaar nodig was voor vooruitgang, maar tegelijkertijd een gevaar was. Vandaar hun stelsel van tienden, aalmoezen en jubeljaren. Op ieder 49ste jaar volgde een jaar van vergeving, waarin schulden werden kwijtgescholden, schuldslaven bevrijd, en waarin land werd teruggeven aan de oorspronkelijke eigenaren. Het voorschrift kwam neer op het eerste sociaal-economische vangnet en de eerste anti-kartelmaatregelen, concludeert Sedlacek.

De Franse filosoof Descartes en de Brits-Nederlandse denker Mandeville nemen een centrale plaats in het boek in.

Het was Mandeville (1670-1733) die in zijn lange gedicht De fabel van de bijen (...) de sinds het Oude Testament bestaande koppeling van deugd en goed economisch handelen als het ware omgekeerd monteerde. Niet deugd, maar ondeugd, zoals het najagen van eigenbelang deed de maatschappij bloeien. [...]

Dat Adam Smith nu vaak wordt voorgesteld als de architect van het verlichte eigenbelang en de onzichtbare hand van de markt die dat omzet in publiek voordeel, tekent het vernauwde hedendaagse begrip van economie.

Want nauwkeurig en met uitgebreide citaten laat Sedlacek zien dat Smith het beeld van de ‘onzichtbare hand’ drie keer gebruikte, steeds met een andere betekenis.

Dit vaak als problematisch ervaren gegeven van de ‘twee Smiths’, brengt Sedlacek juist tot de conclusie dat de mens beide zielen in één borst verenigt en diverse drijfveren heeft. Een economie die daarbij past gaat daarom niet enkel uit van groei en nutsmaximalisatie, maar zoekt een balans tussen redelijke groei en rechtvaardigheid.

[...]

In een mooie passage over schuld omschrijft hij schuld [...] als ‘geld dat energie uit de toekomst zuigt’. Hij is hier zo druk mee dat hij aan het verklaren van paradigmawisselingen helaas niet meer toekomt. Zo beschrijft hij dat zowel de Hebreeërs als Aristoteles terughoudend waren als het ging om krediet, terwijl de moderne samenleving niet meer kan bestaan zonder.

[...]

Sedlaceks cultuurhistorisch vertoog is wel effectief: je krijgt oog voor de benardheid van de economische matrix waarin onze eigen levens zich afspelen. De grote vragen zijn door de eeuwen heen min of meer hetzelfde gebleven, maar elke tijd formuleerde zijn eigen antwoorden.

Deze tijd vraagt duidelijk om nieuwe antwoorden

In de politiek is daarvoor gezien de crisis geen ruimte, maar achter de schrijftafel wel. In die geest komt Sedlacek met het idee van een Sabbatseconomie: eens in de zoveel jaar een reset van het systeem waarbij schulden worden kwijtgescholden en verliezen genomen.

Ook pleit hij voor ‘de regel van Jozef’. Het begrotingstekort van EU-landen zou in magere tijden mogen oplopen tot meer dan drie procent, mits ze ook verplicht worden om in goede jaren een overschot van ten minste drie procent aan te houden, in plaats van door te gaan met schulden maken bij economisch hoogtij (zoals veel landen tussen 2001 en 2008 hebben gedaan). In plaats van het maximale BBP zou minimale schuld het economisch streven moeten zijn.

[...]

De verdienste van dit boek ligt dan ook niet in het economisch advies voor de volgende Eurotop, maar in het op losse schroeven zetten van ons economisch stelsel.

Rode draad is het verbreken van de band tussen ethiek en economie in de 18de eeuw, niet voor niets het tijdperk dat veel moderne economiehandboeken als beginpunt nemen. Sedlacek herstelt die pre-moderne ethisch-economische traditie met dit boek, dat vooral in de cultuurhistorische traditie van de alfawetenschappen past. Zo wordt economie weer een onderzoek naar wat een goed leven is, in plaats van een methode voor maximalisering van het BBP.

De opvatting dat economie het fundament is van alle andere aspecten van een maatschappij is, zoals Vaclav Havel terecht in het voorwoord schrijft, in wezen marxistisch.

‘Wie enkel en alleen een econoom is, wordt nooit een goede econoom,’ schrijft Sedlacek zelf.