‘Novorossia’, Nieuw-Rusland, noemde de Russische president Poetin
het oosten van Oekraïne donderdag. Die term verwijst naar de Russische
verovering van de Krim en de noordkust van de Zwarte Zee aan het eind van
de achttiende eeuw.
„Een ahistorische en absurde uitspraak. Zo zie je maar hoe de
geschiedenis kan worden misbruikt voor politieke doeleinden”, zegt
historicus Marc Jansen in zijn huis in Amsterdam. „Poetin breidde
Novorossia voor de gelegenheid enorm uit. Onder Catharina de Grote
omvatte het Odessa, Cherson en Nikolajev aan de Zwarte Zee. Poetin
voegde er donderdag heel zuidoostelijk Oekraïne aan toe. De
vergelijking is ook gevaarlijk, want tot 1783 behoorde het grondgebied
van Novorossia aan het Ottomaanse rijk. Dan zou het dus eigenlijk de
Turken toekomen.”
Een paar weken geleden publiceerde Jansen Grensland. Een
geschiedenis van Oekraïne, waaraan hij sinds 2011 werkte. [...]
Jansens boek toont een land als een lappendeken waar in de loop der
eeuwen tal van heersers aan rukten en trokken. Onder meer Oost-Slaven,
Turken en Joden betwistten en bewoonden het grondgebied dat nu Oekraïne
heet. De Russen noemden het ‘Klein Rusland’, de Polen ‘Oost Klein
Polen’. Oekraïners woonden in het Tataarse, Ottomaanse, het Habsburgse
en het Sovjetrijk.
Nu lijken de grenzen van Oekraïne opnieuw poreus, terwijl ze sinds de
onafhankelijkheid in 1991 eindelijk vast leken te liggen. En zoals telkens
in tijden van conflict is niet alleen het grondgebied, maar ook de
geschiedenis zelf inzet van twist.
Jansen beschrijft hoe Russen, Oost- en West-Oekraïners de geschiedenis
naar hun hand proberen te zetten, waarbij de partizaan van de één de
fascist van de ander is, en Russisch- en Oekraïens georiënteerden tegen
elkaars monumenten protesteren. In het westen werden Leninbeelden weg
gehaald, in het oosten staan ze er vaak nog.
„Oekraïeners zijn een verdeeld volk”, zegt Jansen. „Van het
land Oekraïne heeft een op de vijf inwoners de Russische nationaliteit,
maar tachtig procent van de bevolking beschouwt zich Oekraïner. In
West-Oekraïne is de identiteit misschien nog het duidelijkst; land en
volk vallen er samen. Hoofdstad Kiev is een opmerkelijk geval: een
Russischtalige stad, waar men zich toch het centrum van de natie
Oekraïne voelt.
„In een oostelijke regio als Donetsk is de meerderheid
Russischtalig. Maar Russen daar voelen zich echt anders dan Russen in
Rusland. Ze zijn toch inwoners van Oekraïne.”
Dit grensland is een bufferzone, een overgangsgebied. [...]
„Afkomst en taal zijn niet de enige zaken die tellen in een land
met zo’n complexe geschiedenis. Neem de universiteitsstad Charkov, in
het oosten. Veel Russischtalige intellectuelen zijn daar eerder op de
hand van Kiev dan van Moskou; Rusland is voor hen een doodlopende weg,
dan moeten ze hun vrijheid inleveren. Als Poetin nog verder gaat dan nu,
en onrust laat stoken in Charkov of Odessa, werkelijk gemengde steden,
dan zal men zich daar verzetten. Donderdag gingen in Donetsk, Loegansk
en Odessa al grote groepen pro-Oekraïense demonstranten de straat op.
Indrukwekkend om te zien. Zij willen op geen enkele manier bij Rusland
horen.”
Het land is onafhankelijk sinds 1991. Hoe sterk is zo’n jonge natie?
„Oekraïne als land komt niet uit het niets. Het was een
Sovjetrepubliek sinds de jaren twintig. Een nationalistisch zelfbeeld
ontstond er in de negentiende eeuw, bij de intelligentsia, zoals ook in
Europa het geval was. In Sovjet-Rusland hadden de Oekraïners voor het
eerst een eigen bestuur, eigen staatssymbolen en een eigen taal en
cultuur. Na 1991 was Oekraïne voor het eerst een echte staat, alleen
helaas wel één die met veel problemen bleef zitten: de machthebbers
waren nog dezelfden als voor 1991 en de economie stortte in.”
[...]
„De Russen hebben zich de Krim toegeëigend en maken aanspraak op
oostelijke provincies van Oekraïne. [... ... ...]
Hoever zal Poetin gaan?
„De Russen willen Kiev in hun invloedssfeer. De manier waarop is
niet zo belangrijk. De Krim is al verloren. De regio Donetsk wellicht
ook. Maar ook Moldavië, tussen Roemenië en Oekraïne in, ligt in de
gevarenzone. De helft van de bevolking is er pro-Russisch, de helft
pro-Europees. De afvallige regio Transnistrië aan de oostgrens van
Moldavië en de westgrens van Oekraïne zou een mooie uitvalsbasis voor
Poetin zijn.”
[... ... ...]
Kan er zoveel haat ontstaan tussen Russen en Oekraïeners als eind
vorige eeuw bij Serviërs en Kroaten?
„Dat is een gevaar. Veel Oekraïners zeggen nu al niet meer door
één deur te willen met Russen. Matigende stemmen zijn er wel, aan
beide kanten, maar durven zich nauwelijks te laten horen. Aan de
Russische kant is dat net zo. Ik begrijp niet dat zoveel Russen hierdoor
worden meegesleept. In Poetins entourage zitten mensen die in de VS
gestudeerd hebben, ze sturen hun kinderen naar Britse kostscholen, ze
kopen huizen in Londen. En toch gaan ze mee in deze koers waarmee
Rusland zich isoleert.”
[... ... ...]
Heeft het land nog een kans?
„Je weet niet waar dit ophoudt. Het land wordt nu gewoon gesloopt.
En ook hiervóór was het al een versplinterd land met grote economische
problemen. Veel hangt af van de vraag of het westen gecommitteerd genoeg
is om Oekraïne te steunen. Het enige wat je kunt hopen, is dat de
bevolking zich verder verenigt door deze bedreiging van buitenaf. Dat
het makkelijker wordt tot afspraken te komen, omdat de Oekraïners zelf
Oekraïne willen behouden.”
