Vaderlandse geschiedenis, een wandkaart ter bevordering van onze identiteit.
Geschiedenisles op de basis- en middelbare school
Tegenwicht Opinie # 44
Een wandkaart met de geschiedenis van Nederland, dat is de bedoeling van De
Nederlandse canon. Elke basisschool en middelbare school moet met zo’n wandkaart gaan
werken. De wandkaart vertelt aan de hand van een vijftigtal afbeeldingen de
belangrijkste gebeurtenissen en personen van onze geschiedenis.
Onze kennis van
de geschiedenis is bedroevend. Dit gaat ten koste van ons identiteitsbesef. We
moeten onze wortels kennen, weten uit wat voor hout we zijn gesneden.
‘De geschiedenis laat zien waarin een klein land groot kan zijn’,
aldus Balkenende tijdens een CDA-partijcongres [*1].
[*1 Trouw: 14 oktober 2006. Letter en Geest, pag. 2 Jos Palm]
Hij sprak grote verwachtingen uit over deze wandkaart. De wandkaart zou
kunnen bijdragen aan goed burgerschap, aan het ontwikkelen van waarden en
normen.
‘Met een canon wordt het voor de inwoners van Nederland gemakkelijker om
over gemeenschappelijke kennis over geschiedenis, cultuur en samenleving van
Nederland te beschikken en die kennis met elkaar te delen. En het onderwijs
legt een stevige basis voor deze gedeelde kennis’, aldus Van der Hoeven in
een persconferentie. [*2]
[*2 Inleiding
minister Van der Hoeven bij de persconferentie over de start van de
canoncommissie (31-08-2005)]
Kennis van onze geschiedenis, identiteit, waarden en normen, burgerschap, in
menig artikel over dit onderwerp kun je als deze begrippen terug vinden.
Geschiedenis is in, denk maar aan de verkiezingen van ‘de Grootste Nederlander
Aller Tijden' in 2004 en de vele geschiedenisquizzen op tv en in spel.
In dit artikel wil ik ingaan op deze discussie. Kennis van de geschiedenis is
meer dan het kunnen opdreunen van historische feiten. Geschiedenisles is
subjectief en daarom spannend en uitdagend. Nederlandse geschiedenis heeft te
maken met identiteit, onze identiteit.
De wandkaart
De commissie laat de geschiedenis beginnen bij de Hunebedden. Deze werden ca.
3000 v.Chr in Drenthe door ‘onze’ vroege landbouwers neergezet. Andere items
zijn: Willem van Oranje, Spinoza, de Statenbijbel, De Grondwet, Annie M.G.
Schmidt en als laatste Europa.
Deze wandkaart moet onze kinderen leren hoe Nederland geworden is wat het nu
is. Het moet dus bijdragen aan een soort van identiteitsbesef. Gedeelde
kennis is, zegt men, nodig voor een nationale identiteit.
De wandkaart werd ontwikkeld door De Commissie Ontwikkeling Nederlandse
Canon. Deze commissie staat onder leiding van prof. Dr. Frits van Oostrom [*3]. De
wandkaart wordt de canon genoemd en de afbeeldingen fungeren als vensters
die zicht bieden op meer.
[*3 Prof. Dr. Frits van Oostrom is president van de Koninklijke Nederlandse
Akademie van Wetenschappen en hoogleraar aan de Universiteit Utrecht. Trouw, 17
oktober 2006 – pag. 2]
Deze twee begrippen, canon en vensters, wil ik graag nader toelichten. Vaak
staat er in dit artikel achter een naam of historisch begrip (venster X). Dit
verwijst naar een concreet venster op de wandkaart, welke te vinden is op < http://www.entoen.nu/
>.
Canon en vensters
Als protestant theoloog moet ik bij het woord canon gelijk denken aan de
canonieke bijbelboeken. 66 Boekjes die samen de Bijbel vormen. De canon staat
vast, ze is een gegeven waar binnen de calvinistische traditie niet aan
gesleuteld kan en mag worden. Dit kan niet de bedoeling zijn van deze canon der
Nederlandse geschiedenis.
Wie zegt mij immers dat de geschiedenis begint bij de Hunebedden in Drenthe?
Waarom niet bij de Batavieren? Of beter bij de Acte van Verlating,
waarbij de heerschappij van Filips II nietig werd verklaard en de Gewesten als
één staat onder heerschappij van koning Willem I (venster 28) verder ging.
Vervolgens de vraag waarom specifiek voor deze vijftig vensters is gekozen? Er
moeten vele andere mogelijkheden en benoemdenswaardigheden te noemen zijn.
Is het eigenlijk wel te doen om onze geschiedenis in 50 plaatjes te
beschrijven? Het laatste boek wat ik heb geraadpleegd, ‘Algemene
geschiedenis der Nederlanden’, beslaat zo’n vijftien delen. Een enorm
boek… Ter nuance moet ik vermelden dat ongeveer de helft over onze
zuiderburen, België en Luxemburg, gaat. Maar dan nog spreken we over ruim zeven
dikke pillen geschiedenis. Samengevat nu in vijftig plaatjes.
|
De Nederlandse canon
Hier als beeld:
< http://www.entoen.nu/ >
En hier als lijst:
-
Hunebedden - vroege landbouwers (circa 3000 voor Christus )
-
De Romeinse limes - op de grens van de Romeinse wereld (47-circa 400)
-
Willibrord - verbreiding van het Christendom (658-739)
-
Karel de Grote - keizer van het avondland (742-814)
-
Hebban olla vogala- het Nederlands op schrift (circa 1100)
-
Floris V - een Hollandse graaf en ontevreden edelen.( 1254-1296)
-
De Hanze - handelssteden in de Lage Landen (1356-circa 1450)
-
Boekdrukkunst - revolutie in reproductie (circa 1450)
-
Erasmus - een internationaal humanist (1466?-1536)
-
Karel V - de Nederlanden als bestuurlijke eenheid (1500-1558)
-
De Beeldenstorm - godsdienststrijd (1566)
-
Willem van Oranje - van rebelse edelman tot vader des vaderlands (1533-1584)
-
De Republiek - een staatkundig unicum (1588-1795)
-
De Verenigde Oostindische Compagnie - overzeese expansie (1602-1799)
-
De Beemster - Nederland en het water (1612)
-
De grachtengordel - stadsuitbreidingen in de 17de eeuw (1613-1662)
-
Hugo de Groot - pionier van het moderne volkenrecht (1583-1645)
-
De Statenbijbel - het boek der boeken (1637)
-
Rembrandt - de grote schilders (1606?-1669)
-
De Atlas Major van Blaeu - de wereld in kaart (1662)
-
Michiel de Ruyter - zeehelden en de brede armslag van de Republiek (1607-1676)
-
Spinoza - op zoek naar de waarheid (1632-1677)
-
Slavernij - mensenhandel en gedwongen arbeid in de Nieuwe Wereld (circa 1637-1863)
-
Buitenhuizen - rijk wonen buiten de stad (17de en 18de eeuw)
-
Eise Eisinga - de Verlichting in Nederland (1744-1828)
-
De patriotten - crisis in de Republiek (1780-1795)
-
Napoleon Bonaparte - de Franse tijd (1769-1821)
-
Koning Willem I - het koninkrijk van Nederland en België (1772-1843)
-
De eerste spoorlijn - de versnelling (1839)
-
De Grondwet - de belangrijkste wet van een staat (1848)
-
Max Havelaar - aanklacht tegen wantoestanden in Indië (1860)
-
Verzet tegen kinderarbeid - de werkplaats uit, de school in (19de eeuw)
-
Vincent van Gogh - de moderne kunstenaar (1853-1890)
-
Aletta Jacobs - vrouwenemancipatie (1854-1929)
-
De Eerste Wereldoorlog - oorlog en neutraliteit (1914-1918)
-
De Stijl - revolutie in de vormgeving (1917-1931)
-
De crisisjaren - samenleving in depressie (1929-1940)
-
De Tweede Wereldoorlog - bezetting en bevrijding (1940-1945)
-
Anne Frank - jodenvervolging (1929-1945)
-
Indonesië - een kolonie vecht zich vrij (1945-1949)
-
Willem Drees - de verzorgingsstaat (1886-1988)
-
De watersnood - de dreiging van het water (1 februari 1953)
-
De televisie - doorbraak van een massamedium (Vanaf 1948)
-
Haven van Rotterdam - poort naar de wereld (vanaf circa 1880)
-
Annie M.G. Schmidt - tegendraads in een burgerlijk land (1911-1995)
-
Suriname en de Nederlandse Antillen - dekolonisatie van de West (vanaf 1945)
-
Srebrenica - de dillema's van vredeshandhaving (1995)
-
Veelkleurig Nederland - de multiculturele maatschappij (vanaf 1945)
-
De gasbel - een eindige schat (1959-2030?)
-
Europa - Nederlanders en Europeanen (vanaf 1945)
|
De Bijbelse canon is, na een lang proces van debat, vastgesteld op het
Concilie van Hippo ((393) en Carthago (397) [*4]. Er valt niet meer aan te tornen,
geen woord eraf en geen woord erbij. De canon van onze geschiedenis mag hoop ik
nog wel even doorlopen. Of bedoelen ze met venster vijftig, Europa, dat
we eigenlijk niet meer Nederlander, maar toch vooral Europeaan zijn geworden?
[*4 Dowley T, Handboek van de geschiedenis van het Christendom.
J.N.
Voorhoeve – Den Haag. Pag. 105/106]
Ook het begrip ‘vensters’ heeft voor mij een religieuze betekenis.
Tijdens een diaconale reis naar st. Petersburg, ik ben daar een jaar geweest,
heb ik een paar keer een Russisch Orthodoxe viering mogen meemaken. De Russisch
Orthodoxe kerk staat vol met Iconen. Deze Iconen zijn afbeeldingen van
heiligen en fungeren als vensters naar de hemelse gewesten. Je waant je door die
vensters als het ware in de hemelse gewesten. Je wordt deel van de Goddelijke
geschiedenis. Door de eucharistieviering kun je dit ook zintuiglijk proeven. Het
is geen afstandelijk gebeuren, maar je bent er deelgenoot van. Je doet er volop
aan mee.
Nu terug naar die wandkaart met haar vensters. Dienen deze ook als iconen?
Maken ze ons deelgenoot van de geschiedenis? Leert ze ons
|
de tolerantie van Erasmus (venster 9), |
|
de expansiedrift van de VOC (venster 14), |
|
liefde voor de kunst via Rembrandt (venster 19), |
|
liefde voor de waarheid via Spinoza (venster 22), |
|
oog voor de wantoestanden in de wereld via Max Havelaar (venster
31), |
|
de pijn en ellende van onze grootouders tijdens de 1e en 2e
Wereldoorlog (venster 36 en 38), |
|
solidariteit en zorgzaamheid via Vadertje Drees (venster 41) en |
|
respect voor Europa (venster 50)? |
En draagt dit alles bij aan een Vaderlandse identiteit?
Bestaat er zoiets als een Vaderlandse identiteit?
Is dit een nuttig begrip?
Van Batavier tot Balkenende
Waarom de commissie onze geschiedenis bij de hunebedden in Drenthe laat
beginnen wordt niet toegelicht. Eén ding is in ieder geval zeker, deze vroege
landbouwers waren zich van de notie Nederland totaal niet bewust. Ik zou liever
bij de Germanen beginnen, en dan met name de Batavieren, een groepje
doorgewinterde sterke en heldhaftige mannen die ons land via Lobith door de Rijn
zijn binnengekomen. Niet dat ze enig idee hadden in Nederland te zijn beland,
Nederland bestond immers niet. Zij waren gewoon bezig met een roeiwedstrijdje in
uitgeholde boomstammen. Van Batavier tot Balkenende, klinkt toch goed?
Geschiedenis en identiteit, vanaf wanneer voelden onze voorvaderen zich
Nederlander?
Floris de vijfde (venster zes), de Hollandse graaf, leefde in de
Bourgondische tijd. Nederland werd toen bestuurd door allerlei edelen, hertogen
en graven. Zij wilden graag eenheid, want dat bestuurt makkelijker. Er was
echter totaal geen eenheid. Werd de ene stad aangevallen, dan was er geen andere
stad die dacht ‘kom laat ik mijn broeder en landgenoot in nood eens te hulp
schieten’. Stedelijke solidariteit was ver te zoeken. Men voelde zich
Delftenaar, Amsterdammer of inwoner van Luik. Vervolgens werd het een poos stil
en wilde men zich nog wel burger van een Gewest noemen, maar geen
Nederlander.
Kunnen we na de Nederlandse opstand, ook wel bekend als de 80-jarige
oorlog, dan spreken van Nederland? Het feit dat men toen voor een stadhouder
koos, en dus weer een vorst verwachtte, geeft weinig besef van Nederlandse
identiteit. De regenten hebben zelfs tot drie maal toe de stadhouder naar huis
gestuurd. Nederland bestond toentertijd uit grotendeels van elkaar
onafhankelijke Gewesten.
In de 18e eeuw ontmoeten we de Patriotten (venster 26). Dit
was een groep burgers die zich verzette tegen stadhouder Willem V. Het vaderland
moest om. De Patriotten hielden zich bezig op twee terreinen:
|
1) verbetering van lokaal gebied. |
|
2) Verbetering op nationaal niveau. |
De Patriotten waren dus de eersten die zich bewust waren van hun Nederlandse
identiteit. Zij wilden dit overbrengen en ontwikkelden onderwijs-lectuur waarin
voor het eerst wordt gesproken over het Vaderland. Zouden Balkenende en
Van der Hoeve hebben afgekeken bij de Patriotten om zodoende ook het onderwijs
als invalshoek te nemen om de Nederlandse identiteit te verspreiden?
De Patriotten staan bekend om hun vaderlandliefde. Ze discussieerden
over waarden en normen, trainden door gezamenlijk te marcheren en, hoe
Nederlands, evalueerden en vergaderden urenlang onder het genot van de nodige
drank. De Patriotten vormden de politieke basis van onze Nederlandse
staat.
Existentie
De wandkaart met haar vensters brengt ons in de geschiedenis. Ze nodigen ons
uit deelgenoot te worden van een echt verhaal, ons verhaal. Volgens de storytelling-theory
van Gerbner en Gross komen daarin de vragen aan de orde die iedereen
bezighouden, zoals
|
de vraag naar de existentie: wat is er? |
|
Die naar de prioriteiten: wat is belangrijk? |
|
Die naar waarden: wat is goed, wat is kwaad? En tot slot |
|
die naar de onderlinge verhoudingen: wat hangt waarmee samen? [*5] |
[*5 Trouw: 18 oktober 2006. pag. 2 Willem Breedveld]
‘Ex-sisteert’ betekent letterlijk ‘buiten zichzelf staan’.
Niet opgaan in jezelf. De mens kan afstand van zichzelf nemen en zichzelf
daardoor ontwikkelen. De vensters van de geschiedenis nodigen ons uit om verder
te kijken dan onze neus lang is, om als het ware ‘buiten onszelf te treden’
en deelgenoot te worden van de geschiedenis.
Door deelgenoot te worden van de geschiedenis word je deelgenoot van
Nederland. Je voelt je meer en meer Nederlands burger. Zo wordt de zoektocht
naar onze identiteit een fascinerende zoektocht, met achter elk venster een
nieuw verhaal.
Subjectief
Deze boeiende en fascinerende zoektocht heeft wel één groot nadeel. Ze is
niet objectief. Geschiedenisfeiten zijn vaststaand, daar valt niet aan te tornen
[*6]. Geschiedenisles is echter méér dan het overbrengen van feiten.
Geschiedenis vraagt, net als Maatschappijleer en Godsdienst, om een principiële
benadering.
[*6 Zelfs dat is subjectief, sommige geschiedkundige feiten worden door grote
groepen ontkent. Denk aan de genocide in Armenië en de Holocaust tijdens WO II.
Bij dergelijke ontkenningen spelen doorgaans politieke motieven een belangrijke
rol.]
Twee zaken spelen hierbij een rol:
|
verschil in visie en |
|
selectie van de feiten. |
Verschil in visie heeft te maken met de manier waarop je het verhaal vertelt.
Een voorbeeld: De ontzuiling (ook wel ontkerstening genoemd). De
liberalen zullen dit uitleggen met begrippen als
|
‘emancipatie’, |
|
‘loskomen uit de kerkelijke houtgreep’ en |
|
‘groei naar rationele individuele burgerschap, waarbij men los van een
kerkelijke binding beter tot zijn recht komt’. |
De Calvinisten zouden het anders uitleggen. Zij zouden begrippen gebruiken
als
|
‘ontkerkelijking’, |
|
‘secularisatie’ en met name |
|
‘verloedering van de samenleving – van God los – Sodom en Gomorra’. |
Ik chargeer om het principe duidelijk te maken. Het gaat er maar net om hoe
je het bekijkt…
|
Hebben Luther en Calvijn de kerk tot reformatie gebracht of gescheurd en
geschaad? |
|
Zien we de VOC als een prachtige multinational met enorme expansiedrift en
als een handelsbekwame onderneming waar we met trots op kunnen terug kijken?
Of leggen we de nadruk op de slavernij, kolonialisatie en alle uitwassen die
ermee samen gingen? |
Het selecteren van lesmateriaal maakt geschiedenis ook subjectief. Selecteren
is noodzakelijk, maar niettemin subjectief. Elke keuze impliceert afvallers.
Waarom zijn bijvoorbeeld
|
de Batavieren niet genoemd? |
|
Jan Salie? |
|
Thorbecke? |
|
De verzuiling en ontzuiling? |
|
Abraham Kuyper? |
|
De seksuele revolutie? |
|
Pim Fortuyn? Uitgerekend Pim Fortuyn kwam in de eerdergenoemde verkiezing
grootste Nederlander aller tijden vooraan uit de bus. |
Bovenstaande feiten geven de geschiedenisleraar, vakgroep en/of het
schoolbestuur een enorme verantwoordelijkheid. Onderwijs is namelijk vrij om
alle onderdelen zelf toe te lichten zoals het die zelf ziet. Onze staat streeft
geen ideologie aan (zoals het communisme), maar vrijheid van meningsuiting,
vergadering en onderwijs. Een hoog goed.
Nationale identiteit?
Nationalisme is gevaarlijk, het kan leiden tot oorlog of in elk geval tot
isolement, terwijl we leven en moeten leven in een zich globaliserende wereld. Globalisering
valt niet tegen te houden, het is al een feit, we moeten er goed mee zien te
leven.
"We"..., dus er is wel iets van een "wij" nodig, als land
en natie, als taalgemeenschap, culturele en politieke gemeenschap, bij voorkeur
zonder intern een wij↔zij tegenstelling. Dus toch 'iets van een
groepsidentiteit', maar dan wel graag een goede: geen zich angstig de ogen
sluitende en zich isolerende gemeenschap, maar een open en tolerante gemeenschap
- die wij ooit geweest zijn [*], die we nu wat kwijt zijn, die we op moderne
wijze moeten zien te herstellen.
[* Over geschiedenis gesproken, het is opmerkelijk hoeveel filosofen van de
Verlichting uit hun land gevlucht zijn en hun toevlucht vonden in het
Nederland met zijn vrije pers, zijn godsdienstvrijheid, zijn tolerantie en intellectueel
klimaat. Zie Jonathan I. Israel, Enlightenment Contested; Philosophy,
Modernity, and the Emancipation of Man 2670-2752, Oxford University
Press 2006, of minstens de inspirerende boekrecensies hierover waar wij nog op
zullen terugkomen in een aanvulling van ons stuk over de Verlichting)
Dus: nationale identiteit? Prima, maar dan niet die van de VOC of Michiel de
Ruyter (zie hieronder), maar die van de Verlichting in gemoderniseerde vorm, een
eigentijdse, eigenwijze identiteit in een zich globaliserende wereld.
De commissie die de canon samenstelde relativeert haar eigen werk
onmiddellijk:
"Het is géén keurslijf en géén dictaat. Geen zaligmakend einddoel,
maar een inspirerend fundament om op verder te bouwen. [...]
Met dit nadrukkelijke voorbehoud pareert de commissie op voorhand de meest
voor de hand liggende kritiek op het begrip canon, dat de laatste jaren steeds
meer aanwezig is in discussies over Nederland, nationale identiteit en
cultuur. Een canon is geen van bovenaf opgelegde staatskennis, maar een
handzame leidraad voor het onderwijs.
Ook over een ander gevoelig punt is de commissie glashelder. De canon is een
doel op zichzelf, geen middel om iets anders te bereiken. Gedeelde
cultuurhistorische kennis is geen vehikel om burgerschap of integratie te
bevorderen. Daarmee distantieert de commissie zich van haar opdrachtgever,
minister Van der Hoeven, die dat wel degelijk als nevendoel beschouwt. Voor de
Onderwijsraad, waar de minister haar opdracht aan ontleent, staan burgerschap
en onze culturele identiteit zelfs voorop. [...]
De commissie wil niets weten van het begrip nationale identiteit; in de
internationale, multiculturele wereld van vandaag is het een bedrieglijk, ja
gevaarlijk begrip."
(Een canon die geen wet wil zijn;
Mark Duursma, NRC Handelsblad 16 oktober 2006)
De voorzitter Frits van Oostrom:
"Ik denk niet dat er zoiets bestaat als dé nationale identiteit van
een land."
(Er bestaat niet zoiets als de
identiteit van een land; Frits van Oostrom wil een levende geschiedenis
van Nederland; Bart Funnekotter, NRC Handelsblad 16 oktober 2006)
Deze discussie speelde al eerder, toen de VVD bij monde van Zsolt Szabo on
2005 de regering vroeg om in in 2007 de 440ste geboortedag van Michiel de Ruyter
groots te gedenken.
,,De eigenschappen van Michiel de Ruyter staan model voor de Nederlandse
identiteit."
,,De VVD wil vooral De Ruyters karakter ten voorbeeld stellen aan de jeugd. We
willen de nationale trots terugbrengen bij de mensen.''
,,Ik beschouw Michiel de Ruyter als een ware liberaal die de economische
belangen van Nederland en de vrijheid van godsdienst verdedigde. Die twee
zaken horen tot de kern van de Nederlandse identiteit.''
(Zsolt Szabo: Michiel de Ruyter belichaamt
de Nederlandse identiteit; Elsbeth Etty, NRC Handelsblad 5 november
2005)
Slotwoord
We leven als
"de
kudde die aan je voorbij graast, niet wetende wat gisteren, wat vandaag is, en
alleen maar vreet en dartelt."
Aldus Nietzsche.
We lijken in een impasse te
verkeren. Na de politieke moorden op Pim Fortuyn en Theo van Gogh en na elf
september 2001 heeft Nederland in de woorden van historicus Piet de Rooy
"zichzelf
in de war verklaard, en gaat het bij de geschiedenis te rade om zichzelf weer
opnieuw te vinden".
Laten we hopen dat de herontdekking van de geschiedenis helpt bij het
ontwikkelen van nationaal historisch besef en dat we mede hierdoor uit de
impasse kunnen klimmen door een eigentijdse versie ervan te ontwerpen. Dat we onze werkelijke en huidige identiteit opnieuw vinden en verder
ontwikkelen.
Kortom
|
Hecht niet te veel aan een begrip als 'nationale identiteit'. Leg die in
geen geval op. |
|
Nationale identiteit? Prima, maar dan niet die van de VOC of Michiel de
Ruyter, maar die van de Verlichting in gemoderniseerde vorm, een
eigentijdse, eigenwijze identiteit in een zich globaliserende wereld. |
|
Geef onderwijs! Benut hierbij de canon.nl: de wandkaart als remedie tegen onwetendheid. |
Met dank aan:
|
http://www.leerhelp.nl/pt/pr/nedgesch.htm [link werkt niet meer]
Een website met een overzicht van de Vaderlandse geschiedenis. |
|
Vaderlandse Geschiedenis - Herman Beliën (historicus aan de Universiteit
van Amsterdam) - 2004 ISBN: 90-8530-002-9 |
|
http://www.entoen.nu
Een website met de landkaart afgebeeld en toegelicht. Deze website is een
uitgave van de Commissie Ontwikkeling Nederlandse Canon |
|