Voorzichtige verkenningen van
de grens tussen gewensteen ongewenste intimiteit
Door dr Frans E.J. Gieles Samenvatting van een voordracht
voor de Vlaamse Vereniging van Orthopedagogen
Gent, 24 november 1995 In: tOKK, Tijdschrift voor Orthopedagogiek, Kinderpsychiatrie en Klinische Kinderpsychologie, 22-3, september 1997 Intimiteit hoort bij ons werk
Ons werk doen we vooral door contact te leggen, en wel contact,
inclusief de schaduwkant, zo stel ik in mijn proefschrift Conflict en
Contact. Met 'de schaduwkant' is bedoeld de kant die we liever niet zien,
de lastige kant: het heimwee, het verdriet, de boosheid, de overmoed of
moedeloosheid; daar in die schaduwkant ontmoeten we ook de hulpvragen. Contact
ermee leg je door open te staan voor wat de kinderen, ook in hun lastige doen
en laten, te 'zeggen' hebben en door deze kennelijk belangrijke boodschappen
als zinvol te erkennen en te begrijpen. Ons antwoord zal niet direct op het
gedrag betrekking hebben, maar op datgene wat daarin wordt uitgedrukt. De taal
die we hierbij nodig hebben is voor een goed deel lichaamstaal. Onder intimiteit versta ik het betreden van iemands of van elkaars
persoonlijke levensgebied. Er zijn tal van vormen van en de beleving ervan kan
sterk uiteenlopen. Om zijn werk te kunnen doen moet de hulpverlener, zeker in
de residentiële zorg voor jeugdigen, minstens de grens van het persoonlijke
levensgebied van het kind zien te bereiken en minstens iets van zijn eigen
persoon beschikbaar stellen. Met andere woorden: intimiteit is - binnen zekere
grenzen - een wezenlijk deel van ons werk. Over die grenzen gaat het hier. Om die grenzen te kunnen bespreken, wil ik het begrip intiem contact
hebben eerst plaatsen op een bredere schaal: Afstand houden zonder contact te leggen
================================ grens 1 Communiceren op afstand of een pauze in de omgang nemen CONTACT LEGGEN ------------------------------------------------------ grens
2 Lichamelijk contact hebben ------------------------------------------------------ grens
3 Intiem contact hebben ------------------------------------------------------
grens 4 Erotisch contact hebben A =============================== grens 5 Erotisch contact hebben B Seksueel contact hebben De grenzen in literatuur en praktijk
De wetgever stelt eenieder grens 5. Enkelen in praktijk en literatuur
bepleiten om grens 4 à 5 aan te houden. Zo bijvoorbeeld de Browndale tehuizen
en de daarbij behorende literatuur, maar ook De Lange (1991) en, recenter,
Claessens in het themanummer "Intimiteit" van TJJ (1994). De in Nederland invloedrijke Commissie Seksueel Misbruik van Jeugdigen
maakt in haar eerste rapport (1994) geen onderscheid tussen erotiek en seksualiteit
en stelt daarmee grens 4. Een eigen lustgevoel bij de volwassene is het
signaal van die grens: wie lust voelt moet stoppen want die misbruikt. Van der Doef (1994) tenslotte accepteert wel lustgevoel bij de volwassene
en presenteert als grens datgene wat je niet aan je partner durft te
vertellen. De huidige praktijk lijkt mij gaandeweg op te schuiven naar grens 3 of
zelfs grens 2. Grens 1 wordt zelden tot nooit zelfs maar genoemd. Als ik op voorzichtige verkenning uitga, zoek ik naar grenzen,
meervoud. Wat is nu gewenst of ongewenst... ja, door wie? Er zijn
juridische grenzen, er zijn grenzen aangebracht door de publieke opinie; ook
het kind en de hulpverlener hebben zo hun grenzen als persoon. Maar vooral
zijn er de grenzen die de hulpverlener uit de aard, methodiek en ethiek van
zijn vak wenselijk acht. Om deze laatste gaat het mij nu. Mijn ideeën over de grenzen
In een beroepsethiek en methodiek liggen de grenzen (meervoud) wat
mij betreft bij grens 1 en grens 5, de hierboven dubbel-getekende grenzen .
Daarmee stel ik in ieder geval drie dingen voor:
Onder seksueel contact hebben versta ik omgang waarin o.a. door
aanraking van seksueel gevoelige lichaamsdelen gestreefd wordt naar seksuele
bevrediging. Onder erotisch contact hebben versta ik het hebben van
lichamelijke omgang die als plezierig wordt ervaren of bedoeld,
Dit geeft de groepsleiding de mogelijkheid een rijk scala aan contactvormen
te hanteren en de voor haar werk noodzakelijke mate van intiem contact
te bereiken, aangepast aan de hulp- en ontwikkelingsvraag van het kind. Zulke
intimiteit is goed in te bedden in de zorgtaak van de groepsleiding en in het
totale klimaat van de instelling. Intimiteit dient hierin gewoon te
zijn, niet apart of bijzonder en alzeker niet stiekem en dus ook bespreekbaar. Voor die bespreekbaarheid is iets nodig, en wel iets dat ingaat tegen de
tendens die ik bemerk. Men noemt heden ten dage al heel snel iets
"seksueel", terwijl het nog maar de vraag is of dit als zodanig
bedoeld en beleefd is. Ik zeg dus daarentegen: "Ga niet seksualiseren
wat niet als zodanig bedoeld en beleefd is." Juist de seksuologen
doen dit. Zij 'turven' gedrag van kinderen, netjes per sexe en leeftijd en met
percentages en al, zodat je kunt zien of bepaald seksueel gedrag al dan
niet 'normaal' is. Maar als ik nu zo'n lijst zie (bv Friedrich e.a.
1991), dan kom ik
gedragingen tegen die mijns inziens door de kinderen zelf helemaal niet als
seksueel worden bedoeld of beleefd ('staat te dicht bij'; 'loopt rond in
ondergoed'; 'kust kinderen/volwassenen buiten het gezin'). Een zinnig gesprek
op het werk over zinvolle vormen van intimiteit wordt niet meer reëel als je als
seksueel benoemt wat door de kinderen niet als zodanig bedoeld en beleefd
wordt. Het wordt compleet onmogelijk als mensen het intiem en gewetensvol
handelen van groepsleiders als (pedo)seksueel gaan benoemen terwijl dit
niet zo bedoeld en beleefd wordt. Voetangels en klemmen
Deze zijn er, ze kunnen en zullen opduiken als je zo durft te gaan werken.
Ze kunnen liggen in het kind zelf, maar zeker ook in het groepsklimaat (stoer
zijn!). De hulpverlener zelf kan zijn eigen opvoeding, de eigen normen en
waarden, de eigen ervaringen of angsten als belemmering tegenkomen. Ook kan in
het team de nodige openheid ontbreken; er kan ook onvoldoende respect zijn
voor het feit dat mensen van elkaar verschillen. En de laatste jaren zijn er
nogal wat voetangels en klemmen bijgekomen in de bredere samenleving. Op het
eerste en het laatst genoemde ga ik nog even in: op het kind zelf en op de
bredere samenleving. Hommes (1979) beschrijft de "Kinderen
die je niet gemakkelijk loslaat": wat een aandacht en een
genegenheid vragen zij... maar nooit is het genoeg. Deze kinderen roepen een
enorme inzet op van hun nabije hulpverleners, maar ze weten er gelijktijdig
geen raad mee. Hier kun je als hulpverlener lelijk in verstrikt raken. Er zal
maat gehouden moeten worden: een duidelijk en beheerst geven van genegenheid
blijkt verrassend goed te kunnen werken; bij ongedoseerd geven loop je beiden
vast. De Lange (1991) beschrijft de andere kant van de zaak: een 'normale' mate
van aandacht en genegenheid is voor de kinderen die hij beschrijft niet
genoeg. Er zal flink geïnvesteerd moeten worden in stoeien en knuffelen, zo
rond bedtijd; meer dan 'normaal' gebruikelijk is. Hillige (1994) raadt aan om goed te kijken naar de manier waarop de
jongeren met hun 'vraag' om intimiteit omgaan; die manier kan verschillen en
dus de bijbehorende antwoorden met elk hun voetangels en klemmen ook. Juist in de huidige samenleving wordt veelvuldig iets als seksueel
benoemd dat niet als zodanig bedoeld en beleefd is. Dit gebeurt al door de
enkele nog bestaande groep die pleit voor verruiming van de seksuele vrijheid
van jongeren. Het gebeurt evenzo door degenen die dit idee te vuur en te
zwaard willen bestrijden. Het gebeurt alzeker door de seksuologen en het is bon
ton onder de hulpverleners. Ook de publieke opinie tendeert naar het
resoluut scheiden van 'jeugd' en 'seks'. Het gevolg is dat opa's en oma's,
ouders en leerkrachten... en groepsleiders voor de zekerheid maar flink wat
afstandelijkheid in acht nemen Niet dat de discussie nieuw is: vroeger noemde men dit "de
pedagogische eros", beschreven bijvoorbeeld door Maasen (1988). De door
hem geciteerde Van Wyneken bepleitte veel ruimte voor lichamelijkheid,
intimiteit en vriendschap: datgene wat ik hier erotiek A noem. Maar ja,
eenieder snapt wel waarvan Van Wyneken verdacht werd... Niet alleen Van
Wyneken toen, maar ook de mensen die nu werkelijk contact durven aan te gaan
staan onder zware druk. Dat was al zo toen ik in 1983 het
artikel Warmte
en intimiteit, kan dat wel? schreef. Ik sta nog steeds achter de
conclusies van dit artikel. Ik kan ze ongewijzigd, als fotokopie zogezegd, tot
besluit van deze bijdrage nog eens herhalen: Besluit
De kunst is dus om
Dit alles is buitengewoon moeilijk: onze cultuur, onze eigen opvoeding, bepaalde theorieën over kind en opvoeding en onze taal zitten ons hierbij dwars; we hebben de stroom tegen. Misschien zijn we, terwille van de kinderen die onze warmte zo behoeven, sterk en moedig genoeg om behoedzaam, doch ook krachtig tegen die stroom in te zwemmen
|
.