[Terug naar het essay] 

Citaten uit

Prins, Baukje & Slijper, Boris,
Integratie zorgt in veel landen voor controverses,
De Helling, winter 2002

Immigratie en integratie zijn in alle westerse landen stof voor heftige publieke discussie.
Die nationale debatten vertonen behalve overeenkomsten ook opmerkelijke verschillen:
de Nederlandse kritiek op de multiculturele samenleving heeft een geheel eigen karakter. Een internationale vergelijking.

De kwestie van de islam leeft amper in het publieke debat in Canada, Australië en de Verenigde Staten.

Het eerste thema dat in vrijwel alle landen terugkomt is de botsing tussen culturen. Dit probleem werd tot voor kort gezien als het verschil tussen traditionele en moderne manieren van denken, tegenwoordig spreekt men vooral over een conflict tussen islamitische en westerse waarden. [...] De intensiteit van debatten over deze kwestie verschilt aanmerkelijk van land tot land. [...]

Van de West-Europese landen was het zonder twijfel Frankrijk waar de hoofddoekdracht van moslimvrouwen de meeste controverses veroorzaakte. De inmiddels bekende verklaring voor de heftigheid van het Franse debat in vergelijking met de (relatieve) kalmte waarmee dergelijke affaire in landen als Nederland en Groot-Brittannië zijn afgehandeld, is de strikte scheiding tussen kerk en staat, de centrale plaats van het principe van de laïcité ('het lekendom' ofwel de strikte levensbeschouwelijke neutraliteit van alle overheidsinstanties) in de Franse politieke cultuur. Wat de Franse discussie ook laat zien, is dat in affaires die worden geïnterpreteerd als een botsing tussen culturen, 'rechts' niet tegenover 'links', en liberaal niet tegenover conservatief, maar dat de scheidslijn dwars door deze kampen heen loopt. [..]

Een tweede veelbesproken thema in de debatten betreft de verhouding tussen etnisch-culturele verscheidenheid en nationale eenheid. In deze discussie is de kwestie niet de botsing van culturen in politieke en morele zin, maar culturele verscheidenheid als bedreiging voor de sociale cohesie van de samenleving. [...]
De tegenstanders van de multiculturele samenleving [in Nederland] wijzen op een weinig rooskleurige realiteit van zelfgekozen isolement, segregatie en als gevolg daarvan oplopende spanningen tussen meerderheid en de diverse minderheden ('balkanisering'). [...]

Een derde thema is de sociaal-economische positie van immigranten en hun nakomelingen. [...]
Twee verwante, maar te onderscheiden kwesties staan hier ter discussie. Ten eerste gaat het om de vraag als wiens probleem gebrekkige sociaal-economische integratie nu primair beschouwd moet worden: als een probleem voor de meerderheid, of als probleem van de immigranten zelf. [...] Nauw verwant [..] is een tweede vraag naar de oorzaken van de achterstand van de immigranten. [..] Blaming the victim tegenover blaming the system. [...] Men zou beter kunnen spreken van blaming the culture. [...]

Een laatste belangrijk thema in de debatten is tenslotte het debat zelf, dat wil zeggen; de wijze waarop het gevoerd wordt. [...]

Wanneer wij het huidige Nederlandse debat in vergelijkend perspectief proberen te plaatsten, dan vallen een aantal zaken op.

Ten eerste kan men stellen dat de kritiek op de politieke correctheid en het ideaal van de multiculturele samenleving relatief laat echt is doorgebroken. [...] Uiteindelijk waren het Pim Fortuyn, het electorale succes van de LPF en met name de moord op Fortuyn die tot de definitieve doorbraak hebben geleid.

Een tweede opvallend punt is dat - in tegenstelling tot het zelfbeeld van vele deelnemers - de huidige critici soms relatief extreme posities innemen. [...]

Tegelijkertijd heeft de Nederlandse variant van de kritiek op het ideaal van de multiculturele samenleving een opvallend eigen karakter, in de zin dat zij hoofdzakelijk gebruik maakt van een liberale en emancipatoire vocabulaires. Ook onder conservatieven en confessionelen zijn de positie van vrouwen en homoseksuelen de favoriete voorbeelden om de cultuur van allochtonen (feitelijk moslims) ter discussie te stellen. [...]
Anders dan landen als België en Frankrijk kent Nederland geen sterke nationalistische en conservatieve traditie.

Ten slotte valt op dat het 'nieuwe realisme' in korte tijd zeer dominant is geworden, waardoor de oude consensus lijkt te zijn vervangen door een nieuwe. Dit is vooral een nieuwe consensus over de vorm van het debat, waarbij het openlijk en zonder zelfcensuur of schroom aan de orde stellen van bepaalde kwesties de norm is geworden onder alle partijen

(wellicht met uitzondering van de klassieke woordvoerders van migranten- organisaties die echter steeds meer op achtergrond raken ten faveure van kritische allochtone stemmen).

Of er ook sprake is van een nieuwe inhoudelijke consensus of juist een periode is aangebroken van duidelijke inhoudelijke tegenstellingen is vooralsnog niet te zeggen. Vooralsnog blijft het merendeel van de standpunten steken in kritiek c.q. zelfkritiek op de politieke correctheid van vroeger. Hopelijk betekent dit niet dat nu elke inhoudelijke of ideologische tegenstellingen wordt toegedekt, want dat zou wederom betekenen dat open debat, dat volgens de nieuwe consensus zo cruciaal is, op voorhand is uitgesloten.

[Terug naar het essay]