Citaten uit

Beter zoeken dan gidsen

Yves Desmet, VN 21 december 2002

Terwijl het leek alsof Nederland een oersaai land was, borrelde onder de
oppervlakte het ongenoegen. Pim Fortuyn gaf er stem aan, de klassieke politici
keken verslagen toe. En zijn nog steeds van slag. 
Er is maar één manier waarop ze weer greep kunnen krijgen op de burgers die vastbesloten zijn het establishment te jennen, zegt Yves Desmet, politiek hoofdredacteur van 'De Morgen'. 
'Een pedagoog worden die de hele klas op een hoger niveau tilt. Want politiek is te ernstig om alleen aan emoties over te laten, maar ook te belangrijk om die emoties niet ernstig
te nemen.'

[... O]ok al waren de Nederlandse journalisten stuk voor stuk innemend en sympathiek, en ook al praatte ik me de blaren op de tong, toch zag je telkens weer in hun finale oogopslag de reflectie van dat typische kenmerk van het Nederlandse identiteitsgevoel: ons zal zoiets nooit gebeuren. Daar zijn wij veel te beschaafd, te tolerant, te verdraagzaam, te gedogend, te - ja, waarom niet - Nederlands voor.

Ik heb me altijd verbaasd over dat niet uitgesproken, maar zo tastbare Nederlandse superioriteitsgevoel. [...] Want zij zijn toch het gidsland, de morele standaard voor de wereld, het land met het hoogst opgestoken vingertje, koplopers in de strijd voor elke goede zaak? Dat ingebakken morele superioriteitsgevoel zorgde ervoor dat de reacties op de moord op Pim Fortuyn, op zich al genoeg voor behoorlijk wat emoties, het karakter van een nationaal trauma aannamen. 

Lees er de verklaringen van zowat alle politici en krantencommentaren nog eens op na: niet alleen de moord zelf was verbijsterend en afschuwwekkend, maar ook, en zelfs vooral, 'dat dit uitgerekend in Nederland gebeurde'. Begrijp het goed: mocht nu een gekke Belg in Antwerpen een Vlaams-Blokker hebben neergeschoten, ja, dat hadden we prompt begrepen, maar hier, bij ons...

Nederland, dat tolerante, anti-racistische, verdraagzame land, lijdt aan een vorm van moreel nationalisme, koestert zich al te lang in zelfgenoegzaamheid, vindt teveel dat het zijn zaakjes op een rijtje heeft. De kogels van een geflipte milieu-activist hebben niet alleen de schedel van Pim Fortuyn, maar ook dat over-idealistische zelfbeeld doorboord.

[...] Nederland [:]een regentenmaatschappij van beheerders zonder ideologie: het heeft allemaal bijgedragen tot de immense rust die als een mantel Nederland bedekte. 

[...] Het afgelopen jaar is gebleken dat dit zelfbeeld, jarenlang zo uitvoerig weerspiegeld in alle media, niet met de werkelijkheid overeenstemde. Het heeft een Pim Fortuyn gekost om Nederland met de neus op een aantal problemen te drukken, om te doen begrijpen dat, net zoals in ieder ander land, de multiculturele samenleving geen paradijs is, maar ook haar donkere kantjes heeft. Om te doen beseffen dat ook in Nederland een simpel onveiligheidsgevoel zorgt voor donkere kankerplekken in de grote steden. Om te doen beseffen dat ondanks het poldermodel en de sociale vrede die eruit voortvloeit, mensen enorme problemen hebben met de bureaucratie en de inefficiëntie van de gemeenschapsstructuren. 

Pim Fortuyn, de poseur van de polder, ging bovendien het gevecht op een ongeziene manier aan. Scherp polemisch, met een dandy-achtige lef het conflict opzoekend. Hij was compleet onnederlands, maar bleek desondanks een onderstroom boven te brengen die al jaren in alle stilte aanwezig was, maar nog geen stem verworven had. 

[...] Nederlandse journalisten hebben zich dan ook te pletter gezocht naar oorzaken voor deze ontwikkeling, liefst van rationele aard. Dat heeft het afgelopen jaar een ongemeen boeiend debat opgeleverd. Allochtonen en autochtonen, links en rechts, hebben zich te pletter geschreven. 

Daar wil ik het niet over hebben, maar wel over één element dat ik in Vlaanderen al een tijdje zag, maar dat ook nu in Nederland de kop opsteekt: 

de onvoorstelbare kracht van het irrationele en het gevoelsmatige. [...]

Ziedaar het geschenk van Pim Fortuyn aan de Nederlandse politiek. 

De poseur van de polder, de ultieme relnicht met een voorkeur voor Marokkaanse loverboys en broeierige darkrooms, bezorgt Nederland een minister-president die slechts een haarbreedte verwijderd is van het zwarte-kousen-protestantisme, hevig in de leer, de ondergang van het avondland counterend met een hernieuwd geloof in fatsoen en gezinswaarden. De grote overwinnaar van de Nederlandse verkiezingen is een man die het charisma van een plastic drinkbekertje heeft, op zowat alle punten de tegenpool van Fortuyn is, en in veel opzichten de belichaming van de  oude regentencultuur die grijze compromissen loot in Haagse binnenkamers. Alles waar Fortuyn de strijd tegen aanbond, heeft dankzij hem de verkiezingen gewonnen. 

Paars II verloor een dikke veertig zetels, voor een zittende coalitie nooit eerder vertoond. De oorzaken zijn stilaan kapot geanalyseerd, en nogal wat komen overeen met wat over de Vlaamse partijen werd verteld na de zoveelste Zwarte Zondag. Zo waren ook zij verleerd hun werkmanskiel aan te trekken en pinten te gaan pakken in de cafés van de achterstandswijken.

Het zal allemaal wel, alleen: nooit heeft iemand de dandy Pim Fortuyn zelfs maar op kilometers afstand van een volkscafé gesignaleerd. Integendeel, weinigen etaleerden met zoveel bravoure hun verhevenheid boven het gewone klootjesvolk. Maar Fortuyn slaagde er volgens de media wel in 'de stem van het volk' te doen klinken. Een greep oneliners die het volksgevoel verwoordden. Wij zeggen wat u denkt, en zelfs als dat vanaf de achterbank van een Bentley  gebeurt, dan nog staan wij dichter bij het gewone volk dan de technocraat Ad Melkert, die de achterzaaltjes van de socialistische wijkafdelingen afdweilt. Het is maar een van de vele paradoxen die het Nederlandse schouwspel kenmerkten. 

Dezelfde hapklare analyses worden aangeboden om het verval van de VVD te verklaren: gebrek aan politiek debat, een linkse verkleuring van de liberalen door de paarse coalitie, waardoor ze haar rechterflank vrijgaf aan het populisme van Fortuyn en de fatsoensrakkerij van het CDA.

Het zal wel, en het zou zelfs enkele zetels verschil kunnen verklaren. Maar niet de aardverschuiving die zich voordeed. Eén beeld blijft op mijn netvlies gegrift: bij de talrijke vox-popreacties die de Nederlandse zenders brachten, zat een keurige man van middelbare leeftijd; die met een nauwelijks verholen grijns vertelde dat het 'hoog tijd werd dat de broek van die hoge heren in Den Haag even afzakte'. Ten overvloede voegde hij eraan toe: 'Tot onder hun knieën. En om geen enkel mogelijk misverstand te laten overblijven, besloot hij: 'Zodat ze met de billen bloot staan.' Waarop hij vergenoegd het stemlokaal binnenwandelde.

Het was symptomatisch voor de aversie die zowat elke zittende regering in Europa oproept. Los van de balans van een regering, los van iedere rationele analyse van plus- en minpunten van een regeringsperiode, vindt de hedendaagse mondige en kritische burger dat het zijn eerste taak is om de 'powers that be' even gezellig de duivel aan te doen. Een stem uit te brengen die niet langer een rapportcijfer is voor een gevoerd beleid, maar eerder een prop die de balorige leerling op de leraar voor de klas afschiet. Even lekker jennen. [...]

Tweede vaststelling. 

De Nederlander heeft geen rouwregister ondertekend in het stemhokje. De prestatie van de Lijst Pim Fortuyn is ongeëvenaard: nooit eerder slaagde ook maar ergens in Europa een lijst erin om in zo'n korte tijd zo'n zetelaantal op te bouwen. De schizofrene charme van de superdandy met de stem van het volk, de ethische libertijn annex conservatieve populist, werd omhooggestuwd door een ongekende mediahype. Maar de moord zelfheeft geen versterkend effect gehad: de uiteindelijke zesentwintig zetels lagen zelfs net onder het niveau dat de peilingen voor de moord op de voorman voorspelden. [...]

De balorige klas die met zoveel jolijt proppen naar de leraarschoot, schrok zich plots een ongeluk toen een van die proppen te hard doel trof, en zowel de proppenschieter als de leraar tegen de vloer belandden. Bij de balorige leerlingen ontstonden vormen van onrust, van lichte paniek zelfs. Want ook al was de leraar niet bijster geliefd, zo ver wilden ze het nu ook weer niet drijven.

Derde vaststelling. 

De absolute verrassing van de verkiezingen was het CDA, een partij die door alle waarnemers als op sterven na dood werd gecatalogiseerd. Onmachtig in de oppositie, besmet met het adagium van eeuwige machtsdeelname, zonder leidersfiguur, een krabbenmand waarin de troonpretendenten elkaar het hoofd afbeten. Een licht positieve,status-quo was het meest optimistische scenario dat de peilers voorspelden.

Maar kijk, de piepjonge CDA-leider Balkenende, de jonge vader van Harry Potter, kaapte vanuit een ver1oren gewaande positie plots de hoofdprijs weg. Ondanks zichzelf, ondanks zijn partij. Want ideologie viel nergens te bespeuren. Een boodschapper die enkel weet te melden dat het land 'eenheid' en 'daadkracht' nodigheeft, maar nooit één woord verder heeft uitgelegd hoe en met wie dat dan wel diende te gebeuren, is geen toonbeeld van transparantie, en nog minder van de her-ideologisering van het maat schappelijk debat waarop sommigen zo aandrongen. 

De grootste verdienste van Balkenende is dat hij net de grootste fout maakte die je volgens professionele politieke waarnemers en campagnebegeleiders kunt maken: de volmaakte grijze muis te zijn. [...]

Om in de klas-metafoor te blijven: zou het kunnen dat de in panlek geslagen klas, onthutst over wat ze had aangericht, na enig denken besloot er dan toch maar het schoolhoofd bij te halen? De revolte tegen het gezag, het onthutste besef dat je te ver bent gegaan, het weer in de armen sluiten van de zekerheid van een ander gezag? Vergezocht? 

Misschien. Maar hoe verklaar je anders dat de grote overwinnaar van de verkiezingen die in het teken van Fortuyn stonden, uitdraaien op een overwinning van alles wat Fortuyn net verwierp, een overwinning van de partij die bij uitstek het symbool is van de grijze, bureaucratische regentenmentaliteit die volgens professor Pim ten grondslag lag aan alle maatschappelijke pijnpunten? 

Een steeds grotere groep vlottende kiezers: een soort electoraal vacuüm, wordt meer dan ooit vatbaar voor prikkels van de laatste minuut, stemt zonder enig historisch perspectief en bijna op impuls. 'Om de broek te laten zakken' , 'uit onzekerheid', 'om niet de chaos te laten heersen'.

Het domste dat politici zouden kunnen doen, is meewarig het hoofd schudden over dat irrationele kiespubliek, opgesloten blijven in het grote gelijk dat zij, beter nog dan de kiezer, weten wat goed voor hen is. Veeleer wordt het tijd dat ze zich afvragen waarom de leraar van de klas zo ongeliefd is geworden, waarom hij zonder schroom of gêne bekogeld wordt met papierproppen, geen respect en achting meer afdwingt. 

Dat veronderstelt wel degelijk dat hij niet langer ex cathedra doceert, maar in de klas op zoek gaat naar de pijnpunten die er leven en er oplossingen voor aanreikt. Niet door de leerlingen achterna te praten, en niet door terug te schrikken voor de grootste rebellen en de luidste schreeuwers in de klas, maar door opnieuw te worden wat een klassiek politicus zou moeten zijn. Een pedagoog die de hele klas op een hoger niveau tilt. Er is geen andere weg, want politiek is te ernstig om alleen aan emoties over te laten. Maar ook te belangrijk om die emoties niet ernstig te nemen.

De irrationaliteit voorbij - de Nederlandse politiek is nooit zo ver in het politieke surrealisme getreden. De Nederlanders hebben een stuk identiteitsgevoel verloren, zijn waarschijnlijk voor een hele tijd de morele superioriteit van het gidsland kwijt. Die schok, dat verlies van identiteit verteren, wordt misschien nog moeilijker dan de verkiezingsuitslag, de snelle val van de coalitie en de nieuwe verkiezingen.

Waarom zou men bijvoorbeeld anders voor het eerst in de geschiedenis van dit blad een Vlaming vragen om Nederland voor de Nederlanders uit te leggen? Maar als het een troost kan zijn: twijfel valt altijd te verkiezen boven morele superioriteit, een zoekend land boven een gidsland. 

Yves Desmet is politiek hoofdredacteur van het Belgisch dagblad 'De Morgen '.