Citaten uit

Ethiek - Door emotie geleid tot morele kennis

door Elma Drayer
Trouw, 2002-11-23

Hoe weet je wat goed is en wat verkeerd? Volgens filosofe Sabine Roeser is moraal een kwestie van gevoel. Alleen met de ratio red je het niet. Maar dat betekent allerminst dat morele waarden relatief zijn.

,,Maagdenvliesoperaties vind ik verwerpelijk. Je draagt toch bij aan een ellendig leven voor die vrouwen.''

Sabine Roeser vond ethiek 'altijd al' razend interessant.

,,Jaren geleden had ik het met een vriendin over vrouwenbesnijdenis. Ik vond: wie zijn wij om anderen te vertellen wat goed en verkeerd is. Maar ik kwam er niet uit, mijn cultuurrelativistische standpunt bleek onhoudbaar. Dat is het begin geweest van mijn fascinatie: hoe komen we aan morele kennis?''

Begin december verdedigt de filosofe aan de Vrije Universiteit haar dissertatie Ethical Intuitions and Emotions. [...]

Sinds kort doceert Roeser filosofie aan de Technische Universiteit Delft. Bij de meeste studierichtingen is ethiek onderdeel van het curriculum. [...]

In haar dissertatie grijpt Roeser terug op het klassieke intuïtionisme ('Hoe vaak ik dat woord niet verkeerd heb ingetypt'). Volgens deze stroming kunnen mensen 'directe kennis' opdoen van morele waarheden; je kunt niet al je morele overtuigingen met harde argumenten onderbouwen, maar dat maakt ze nog niet onbetrouwbaar.

Tegenwoordig leren filosofiestudenten dat het intuïtionisme onhoudbaar en achterhaald is. Roeser sluit zich aan bij een kleine groep filosofen die dit gedachtegoed in ere wil herstellen, en ze voegt er een element aan toe: affectie.

,,Ik beweer dat emotie leidt tot morele kennis - en dat is nieuw. Ik zeg: we hebben méér dan de rede nodig om gerechtvaardigde morele oordelen te vellen. Gevoelens als compassie, sympathie, empathie leren ons hoe we mensen moeten benaderen. Als iemand zegt: 'Ik vind het moreel verkeerd dat die man zijn kinderen mishandelt, maar het kan me niks schelen' - dan klopt er iets niet. Ratio en emotie horen hand in hand te gaan.''

Dankbaar maakt Roeser gebruik van nieuwe inzichten uit de 'cognitieve emotietheorie'. Die beweert óók dat de scheiding tussen rede en emotie onhoudbaar is, en dat de twee samenwerken.

Wetenschapper Antonio Damasio deed in 1994 verslag van een intrigerend onderzoek. Mensen die door een hersenbeschadiging geen emoties meer voelen, weten in algemene zin nog steeds wat hoort en niet hoort. Dat je niet mag stelen, niet mag liegen, niet mag moorden. Maar zet je ze voor een concreet probleem, dan weten ze zich geen raad: wat moeten ze doen? Voor de filosofe bevestigt dit empirisch onderzoek haar stelling: zonder emoties is 'morele kennis' onmogelijk.

Een 'totaal rationeel wezen' kan geen morele kennis verwerven, zegt Roeser.

,,Waarom zou je vergevingsgezind zijn? Puur rationeel kun je dat vaak niet begrijpen. Vergevingsgezindheid is een emotie. Dat ben je omdat je vóélt dat boos blijven je nog verder van huis brengt.''
Ander voorbeeld.
,,Vliegverkeer leidt tot milieuvervuiling. Rationeel geredeneerd heeft het geen enkele zin om niet met het vliegtuig te reizen. Dat vliegtuig gaat toch, wat maakt het uit als ik thuisblijf. Maar als je je emoties toelaat, wordt het een andere zaak. Dan denk je: ik moet toch ergens beginnen, laat ik maar niet meer vliegen. En als iederéén zo denkt, heeft het wél effect.''

Dat ethiek een kwestie van gevoel is, betekent allerminst dat morele waarden subjectief en relatief zijn. Inmiddels is Roeser ervan overtuigd dat er wel degelijk universele morele waarden bestaan. Dat pakketje is ons niet van hogerhand gegeven - de filosofe is atheïst - maar hoort onlosmakelijk bij de 'natuurlijke wereld'. Belangrijke notie is bijvoorbeeld dat alle mensen gelijkwaardig zijn.

,,Ook die opvatting is ten diepste emotie. Je kunt het niet bewijzen, maar je voelt dat het zo is. Onze zijn nodig om ethisch naar de wereld te kunnen kijken.''

Cultuurrelativisme wijst ze tegenwoordig streng af.

,,Natuurlijk verschillen opvattingen per cultuur. Maar dat mensen iets vinden maakt het nog niet waar. Wij weten sinds de zestiende eeuw dat de aarde rond is. Dat betekent niet dat de aarde pas sinds de zestiende eeuw rond is. Je zult altijd moeten kijken of culturele opvattingen botsen met die hogere waarden.''

En dus mag je een verschijnsel als vrouwenbesnijdenis niet goedkeuren.

,,Vrouwen ondergaan het op zeer jonge leeftijd, en tegen hun wil, uitsluitend om mannen te plezieren. Clitoridectomie staat, kortom, haaks op het idee dat mensen gelijkwaardig zijn. Je hoeft volken die vrouwenbesnijdenis praktiseren niet achterlijk te noemen. Maar je moet wel de vrouwen steunen die ertegen in opstand komen.''

En maagdenvliesoperaties?

,,Verwerpelijk dat het gebeurt in Nederland, dat artsen eraan meewerken. Het maakt vrouwen ongelijkwaardig: mannen hoeven géén maagd te blijven tot hun huwelijksnacht. Ik kan me best voorstellen dat je zo'n hersteloperatie nodig vindt om verstoting uit de gemeenschap te voorkomen. Maar ik houd een wrang gevoel. Je draagt toch bij aan een ellendig leven voor die vrouwen. Je einddoel zou moeten zijn: moslims ervan overtuigen dat je van meisjes niet mag eisen dat ze als maagd het huwelijk in gaan.''

Roeser pleit, al met al, voor een hoogstaande, morele levenshouding. Dat die niet zonder gevaar is, bewijst de kwestie-Srebrenica. Juist de aanhoudende morele roep om ingrijpen, leidde tot een avontuur dat uiterst immoreel afliep. De filosofe:

,,Ratio en emotie moeten elkaar corrigeren. Ook als je gelooft in morele waarheid, moet je oog hebben voor de feiten. Ben je wel in staat die mensenlevens te redden? De werkelijkheid is vaak zo weerbarstig en complex. Die kun je niet te lijf met morele principes alleen.''