Het spook van Descartes

Systeeminnovatie

Peter Henk Steenhuis, Trouw 20 juli 2004

Om duurzaam dieren te produceren en respectvol met het menselijk lijden om te gaan, moet het technologisch vooruitgangsgeloof op de helling. Dat stelt John Grin, hoogleraar politicologie aan de universiteit van Amsterdam:

,,Het systeem, gebaseerd op controle en beheersing is contraproductief geworden.''

De big die zijn hok uitbarst omdat hij niet naar het slachthuis vervoerd mag worden, is op het conto te schrijven van René Descartes (1596-1650). En de patiënt die in een ziekenhuis ligt te wachten op de dood heeft zijn bestaan ook aan deze Franse filosoof te wijten.

Niet dat Descartes voor mogelijk heeft gehouden dat je varkens in een paar maanden tijd tot karbonade kunt opfokken, of dat je patiënten eindeloos in leven kunt houden, maar het idee dat de natuur beheersbaar en controleerbaar is, vindt bij hem zijn oorsprong. Dat stelde John Grin bij zijn inauguratie tot hoogleraar politicologie aan de universiteit van Amsterdam.

Grin meent dat er een spook waart door de kennismaatschappij. Langzamerhand zou het besef doordringen dat onze eerbiedwaardige kennisintensieve systemen, zoals we die kennen in de landbouw en de gezondheidszorg, aan herziening toe zijn. En die systemen moeten niet zomaar een beetje worden bijgesteld, er dient een principiële herbezinning plaats te vinden. Om duurzaam dieren te kunnen produceren en respectvol met het menselijk lijden om te gaan, moet het technologisch vooruitgangsgeloof namelijk op de helling worden gezet.

,,Dat geloof is niet van de één op de andere dag ontstaan,'' zegt Grin, enthousiast en sterk gesticulerend sprekend. ,,De filosoof Stephen Toulmin schreef een prachtig boek, 'Kosmopolis', waarin hij het ontstaan van dit geloof tegen het licht houdt. Toulmin begint bij de verwarring die de pestepidemieën hebben gesticht in het 14de Europa. Die maakte ruimte voor twee benaderingen waarmee de ellende het hoofd was te bieden:

,,Het scepticisme was een stroming die zich verzette tegen elke vorm van dogmatisch denken. Het humanisme van de vijftiende en zestiende eeuw benadrukte de vrijheid van de menselijke geest, en stelde tolerantie centraal. Het symbool van deze houding was het Edict van Nantes, in 1598 opgesteld door de Franse koning Hendrik de Vierde.''

[...]

Een jaar later schreef een leerling van een jezuïetenklooster bij Parijs een essay over deze politieke moord. De leerling meende dat hierdoor het einde van de tolerantie nabij was.

,,Toulmin probeert in zijn boek aan te tonen dat dit essay door Descartes is geschreven. Hoewel de inhoud van het essay goed aansluit bij het gedachtegoed van Descartes vindt Toulmin het bewijs niet.''

Bewijs of niet, het latere gedachtegoed van Descartes vindt weerklank, de tijd was rijp voor een nieuw systeem.

,,Men had behoefte aan zekerheid, er ontstonden twee toonaangevende dogma's. Het eerste is dat we de waarheid kunnen kennen op grond van eenduidige kennis. Het tweede is dat op die basis de werkelijkheid onder controle is te brengen.''

Die controle had aanvankelijk vooral betrekking op de natuurlijke werkelijkheid, waarvan de orde en regelmaat ontsloten werden door Galilei (1564-1642), Newton(1642-1727) en andere natuurwetenschappers. Dit systeem groeide uit tot een wereldbeeld dat ook op de sociale en politieke werkelijkheid werd toegepast.

[...]

Dit vooruitgangsgeloof zorgde voor een beheersing van de werkelijkheid, inclusief planten, dieren en vanaf de industriële revolutie in de negentiende eeuw zelfs mensen.

,,Tegen die tijd valt er voor het eerst ook kritiek te beluisteren. Er ontstaat een arbeidersbeweging die zich sterk maakt voor de factor arbeid. Deze kritiek heeft het systeem zelf niet doen wankelen, maar is erin geabsorbeerd.
[...]''

,,De echte kritiek op het technologisch vooruitgangsgeloof ontstaat eind vorige eeuw. Ruwweg zijn er nu twee reacties op de moderniteit te onderscheiden.

,,Belangrijk bij die reflexieve modernisering is dat wij nu niet langer worden voortgedreven door kennis, maar zelf aan de kennis trekken. Wat bedoel ik daarmee? Neem de landbouw. In de jaren zeventig beweerde de Wageningse hoogleraar Politiek dat je koeien zo moest kunnen fokken dat ze elk jaar anderhalf procent meer melk produceerden. Het lukte hem, en zijn kennis werd door boeren binnen de kortste keren toegepast. Kennis ontstond in een vakgroep, werd verder uitgedacht in een kennisinstituut en pas later in de praktijk neergezet.''

In de landbouw hebben de zeven plagen van de jaren negentig nu onomstotelijk duidelijk gemaakt dat de natuur niet te beheersen valt.

,,De miljardenschade was niet toevallig. Het was schade die door het systeem zelf veroorzaakt werd. De combinatie van hoge dichtheid en sterke integratie geeft infectieriscio's. En de biggen zaten in steeds kleinere hokken, omdat men precies wist hoe snel ze groeiden, en wanneer ze vervoerd moesten worden. Toen dat systeem spaak liep door een vervoersverbod, moest er op grote schaal worden geruimd. Zaten ze in grotere hokken, en was de tijd om ze te slachten minder precies bepaald dan had zo'n vervoersverbod minder schade kunnen toebrengen. Het systeem, gebaseerd op beheersing en controle, werd contraproductief.''

[...]

Volgens Grin is het mogelijk het systeem te veranderen door de maatschappij niet langer te laten voortduwen door kennis, maar door de samenleving aan die kennis te laten trekken.

,,Als wij zeggen dat de neveneffecten van de landbouw nu te groot zijn dan moeten wij formuleren hoe het anders kan. Wie zijn wij? Niet de wetenschappers maar de boer, de consument, de patiënt. Wíj moeten de kennisinstituten om oplossingen vragen. En die zijn niet gericht op verdergaande beheersing en controle, maar op andere zaken, bijvoorbeeld duurzaamheid, dierenwelzijn, meer nadruk op preventie in de zorg. Dan kan de wetenschap aan de gang. Deze omschakeling van een kennisgeduwde maatschappij naar een kennisgetrokken maatschappij noem ik een systeem innovatie. En dat is het vakgebied waarmee ik mij ga bezighouden.''