Citaten uit

Paul Cliteur: 'De moraal dient zich uit de godsdienst te emanciperen' 

Filosofie Magazine, april 2004

Mag een ambtenaar in functie een hoofddoek dragen? Rechtsfilosoof en atheïst Paul Cliteur betwijfelt het sterk. De overheid moet neutraal zijn, naar Frans voorbeeld. 

Negen stellingen van Cliteur en twee reacties van Jan Vorstenbosch en Huib Pellikaan

1) Cliteur

1. 

Het is niet nodig schichtig te doen over religiekritiek. Religiekritiek is een belangrijk onderdeel van de westerse cultuur (Luther, Calvijn, Voltaire, Kant, Renan, Russell). Juist omdat die religiekritiek in de islamitische cultuur sinds de twaalfde eeuw taboe werd verklaard, heeft die cultuur stilgestaan. 

2. 

Het is nodig diep na te denken over een institutionele structuur voor de multiculturele samenleving. Daaronder versta ik een samenleving die wordt gekenmerkt door een grote mate van pluriformiteit en multiculturaliteit. In een dergelijke samenleving dient de instantie die het vreedzaam verkeer tussen mensen met verschillende opvattingen moet reguleren, 'neutraal' te zijn. Dat wijst in de richting van een neutrale overheid, waarvoor het Franse model van de laïcité een goed vertrekpunt vormt. 

3. 

Het is veel te gemakzuchtig dit model af te wijzen als niet passend bij de Nederlandse cultuur. De Nederlandse cultuur is geen statisch begrip. Wij kunnen en zullen ook moeten openstaan voor nieuwe ontwikkelingen die zich in alle landen waarin migratie een gegeven is voordoen. 

4. 

Wij moeten ook niet beducht zijn om het beginsel van de scheiding van kerk en staat (of laïcité)  aan nieuwkomers en zij die hier traditioneel wonen uit te leggen. 

5. 

Dat vergt soms ook pleiten voor impopulaire maatregelen, zoals het handhaven van uniforme kledij in situaties waarin het neutrale overheidsgezag een essentieel onderdeel is van de westerse rechtsstaatsidee. Ik denk aan de rechterlijke macht, maar ook aan de politie, het leger en misschien zelfs andere situaties waarin een onpartijdig oordeel van een overheidsfunctionaris wordt gevraagd (bij ambtenaren). 

6. 

Cruciaal voor het succes van een multiculturele samenleving is het ontwikkelen van een 'moreel Esperanto'. Het voornaamste struikelblok voor het ontwikkelen daarvan zijn de godsdiensten die een noodzakelijke koppeling maken tussen godsdienst en moraal. Dat wil zeggen: men leert dat moraal gefundeerd dient te worden, gerechtvaardigd moet worden, door te verwijzen naar de godsdienst. 

7. 

Met name de grote the theïstische godsdiensten, jodendom, christendom en islam zijn gevoelig voor die rechtvaardiging van de moraal door te verwijzen naar de godsdienst. Pleiten voor het ontwikkelen van een moreel Esperanto betekent dus het aangaan van een dialoog met de aanhangers van the theïstische godsdiensten.  

8. 

Pleiten voor de loskoppeling van godsdienst en moraal betekent niet dat iedereen atheïst behoeft te worden Immers de godsdienst kan een aantal van zijn traditionele functies blijven vervullen. Ik denk dan aan het verschaffen van uitzicht op een leven na dit leven, zingevingsvragen en dergelijke. Echter: de moraal dient zich wel uit de godsdienst te emanciperen. 

9. 

De emancipatie van de moraal uit de godsdienst zou een ideaal moeten zijn voor een verlicht integratiebeleid. 

Van Paul Cliteur verscheen onlangs Tegen de decadentie, Arbeiderspers, 223 blz. € 16,95 

2) Jan Vorstenbosch: 

'Hoofddoekjes zijn een godsgeschenk voor Verlichtingsdenkers zoals Cliteur.'

Jan Vorstenbosch 

[...] 

Stelling 5 van Paul Cliteurs negen stellingen over moraal en religie, over uniformering van overheidsdienaren, is de meest concrete. Net als veel andere van zijn stellingen is deze stelling overigens opmerkelijk 'gede-actualiseerd', dat wil zeggen gede-islamiseerd, met het onvermijdelijke verlies aan scherpte voor het debat. Het gaat natuurlijk eigenlijk over 'de hoofddoekjes'. Ik neem aan dat Cliteur hoofddoekjes niet uit alle publieke of semi-publieke situaties wil weren: ('moslimmeisje mag bioscoop niet in vanwege hoofddoek'). 

Maar zou Fatima bescherming krijgen van de door Cliteur gewenste neutrale overheid, als haar bedrijfsleider haar zou willen ontslaan omdat hij hoofddoekjes vrouwonderdrukkend vindt? Of wanneer klanten bij hem geklaagd hebben over 'die moslimvrouw'? Sinds verdraagzaamheid voor hem geen deugd meer is [...] [...] ben ik daar niet meer zo zeker van.

[...]

Denkt hij dat ze het willoze werktuig is van bebaarde mannen die een lange mars door de instituties zijn begonnen? Is er een kans dat ze haar werk met haar geloof gaat vermengen? Corrupt word!? Hoe dan? 

Zou Fatima niet een werktuig of corrupt kunnen worden als ze geen hoofddoek droeg? Makkelijker zelfs, lijkt me. De terroristen van 11 september droegen geen hoofddoek toen ze vlieglessen namen. Vindt Cliteur dan dat een verbod bijdraagt aan de bevrijding van Fatima? Afgezien nog van de vraag dat ik dan nog we! meer vrouwenbevrijdingsacties van staatswege kan verzinnen, hoe dan? Moet Fatima ontslag nemen als ze kiest voor haar hoofddoek? 

Zal, wanneer de Nederlandse overheid aangespoord door Cliteur, het 'laïcistische' neutraliteitsmodel van Frankrijk heeft overgenomen, als bij toverslag de islamitische gemeenschap van gedachten veranderen? Of zullen die gemeenschap en bepaalde onwenselijke opvattingen over vrouwen eerder veranderen wanneer vrouwen zoals Fatima niet uit het arbeidsproces worden gestoten, maar er juist in worden opgenomen en op allerlei manieren te maken krijgen met argumenten en discussies over hoofddoekjes, en misschien zelfs een aardige, verdraagzame Nederlandse man tegen het lijf lopen?

Stelling 5 heeft het ook over 'impopulaire maatregelen' zoals het handhaven van uniforme kledij. 

Men kan twijfelen of die maatregelen impopulair zijn als het om moslimuitingen gaat. Men kan ook twijfelen of het om urgente 'maatregelen' gaat.

[...]

Er lijken mij wel urgentere problemen, en andere oplossingen voor integratieproblemen dan het op stang jagen van moslims door een hoofddoekjesverbod. 

[...]

Cliteur hecht opvallend aan dat uiterlijk vertoon, net als de moslimfundamentalisten overigens, en heeft veel minder oog voor het feit dat bevrijding, en het vermogen om moreel gefundeerd burgerschap en levensbeschouwelijke identiteit te scheiden vooral een moeilijk innerlijk proces is. 

Dat proces heeft in ons land vele honderden jaren gekost en vraagt nog steeds voortdurend om onderhoud en discussie. Tenzij men natuurlijk weinig levensbeschouwelijke profiel heeft en alle dagen wil shoppen. Of tenzij men de eigen atheïstische filosofische identiteit ten grondslag wil leggen aan een politiek neutraliteitsconcept.

Niet statisch

Cliteur houdt niet van dit soort ingewikkeldheid. Hij wil vooral beginselvast, niet bang en alert zijn. Alert op 'decadentie' en 'verval', klassieke retorische termen voor wie een publiek zoekt dat
bang is voor andersheid en nieuwheid 

(Van Cliteur verscheen onlangs Tegen de decadentie, red.). 

[...]

Men krijgt uit veel van deze stellingen de indruk dat Cliteur een agenda die hij altijd al had, 'het losmaken van moraal uit religie', 'maar die geen kans maakte in de traditionele gepacificeerde religieuze verhoudingen hier te lande, nu via de populaire en populistische band van de inmiddels alom vermaledijde radicale islam en op de golven van in zwang geraakte spierbal1encolumns, alsnog door wil voeren. In dat opzicht zijn hoofddoekjes een godsgeschenk voor atheïstische Verlichtingsdenkers zoals Cliteur. 

[...]

Intussen interesseren Fatima's opvattingen en motieven, en vooral haar lot, mij meer dan de opvattingen van Cliteur, die meer geïnteresseerd lijkt in zijn eigen beginselen en zijn pose van vrijdenker dan in de onderlinge verhoudingen, de rechtvaardigheid, de vrijheid en de stabiliteit van een ingewikkelde postmoderne samenleving. 

In die samenleving moeten bedenkelijke meegeëmigreerde praktijken zoals eerwraak, vrouwenbesnijdenis en -achterstelling en tribale man-vrouw-verhoudingen op zelfverzekerde en heldere wijze worden tegengegaan op basis van onze strafwet, de kinderbeschermingswet, de leerplichtwet en allerlei creatieve, vooral stimulerende maatregelen. Te vaak echter worden de problemen van multiculturaliteit, emancipatie, identiteit, veiligheid en rechtvaardigheid van die samenleving door elkaar gehaald. 

Als ik deze reactie af heb lees ik in mijn krant dat een Turkse vrouw, verdacht van medeplichtigheid aan moord, nadat ze op brute en uiterst beledigende wijze is ondervraagd door ~ naar ik aanneem: in neutrale uniformen gestoken Nederlandse agenten, zich heeft opgehangen. Aan haar hoofddoek ... 

Jan Vorstenbosch is als politiek filosoof en ethicus verbonden aan de Universiteit Utrecht 

3) Huib Pellikaan: 

'Onvermijdelijk doemt het beeld op van de foto waarin Cliteur zijn verlichte opvattingen voorleest aan scharrelvarkens'

Huib Pellikaan

Gegeven de beschikbaar gestelde hoeveelheid woorden beperk ik mij tot de stellingen waarin Cliteur stelt dat de ontwikke1ing van een 'moreel Esperanto' cruciaal is voor het succes van een multiculturele samenleving; het voornaamste struikelblok voor het ontwikkelen van een moreel Esperanto te vinden is in de theïstische godsdiensten (joodse, christelijke en islamitische religie) die de moraal funderen op de respectievelijke heilige teksten; het ontwikkelen van een moreel Esperanto zou kunnen leiden tot het loskoppelen van theïstische godsdiensten en moraal; en dat de loskoppeling van godsdienst en moraal een ideaal zou moeten zijn voor een verlicht integratiebe1eid. 

[...]

Voordat alle energie wordt gestoken in het opnieuw uitvinden van het kunstwiel, wil ik hem graag wijzen op een interessante bundel Humanisme. Theorie en praktijk (1993, onder redactie van P.B. Cliteur en D.J. van Houten) waarin het humanisme als niet-religieuze basis voor het morele denken en handelen wordt gepresenteerd. Met name het hoofdstuk over tolerantie als een politiek moreel ideaal is bijzonder lezenswaardig in deze tijd waarin strijders van de liberale jihad met gejuich worden bijgevallen. 

Het is merkwaardig en tegelijkertijd opmerkelijk dat Cliteur het humanisme niet opvoert als moreel Esperanto. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat de empirie heeft uitgewezen dat het humanisme er sinds de Renaissance niet in is geslaagd om de godsdienst en moraal van elkaar los te koppelen. Dit roept de vraag op hoe Cliteur de godsdiensten - als voornaamste struikelblok voor het ontwikkelen van een moreel Esperanto - wel meent te kunnen aanpakken. Cliteur beschouwt namelijk alle wereldgodsdiensten in een adem als het voornaamste struikelblok voor een integratie van een heterogeen samengestelde bevolking. 

Dit is een vorm van idealistisch-totalitair denken. Het is idealistisch omdat de oplossing wordt gezocht in een nieuw metafysisch referentiepunt dat dienst zou moeten doen als richtlijn voor het individuele handelen alsmede als baken voor een verlicht overheidsbeleid. 

[...]

Koning-filosoof

Het is bovendien totalitair omdat het geen rekening houdt met de bestaande situatie waarin veel personen hun moraal nu eenmaal baseren op een godsdienst. Deze religieuze personen moet blijkbaar duidelijk worden uitgelegd dat zij niet onderdeel van de oplossing zijn, maar juist de essentie van het probleem vormen. 

[...]

Deze opstelling gaat verder dan een idealistisch-totalitair denken, zij getuigt van weinig respect voor de authenticiteit van de geloofsovertuiging van religieuze personen. Deze mensen moeten hoognodig verlicht worden. Ze weten het zelf nog niet maar als ze eenmaal het licht hebben gezien, dan is hun emancipatie voltooid. 

Hier is iemand aan het woord die denkt de rol te kunnen vervullen van de 'koning-filosoof' van Plato. De burgers zitten in de grot en zien alleen de schaduwen, de koning-filosoof ziet echter dankzij zijn kennis van de theorie van de vormen, het licht. Door woord en geschrift is deze filosoof bereid om zijn kennis aan te wenden om de burgers uit de grot te leiden. 

Onvermijdelijk doemt het beeld op van de foto waarin Cliteur zijn verlichte opvattingen voorleest aan scharrelvarkens die met hun snuit in de modder wroeten naar vreten. Deze foto visualiseert de ballade over de vraag 'Wavon lebt der Mensch?' in Die Dreigroschenoper van Bertolt Brecht, waarin Mackie Messer het antwoord geeft: 'Erst kommt das Fressen, dann kommt die Moral'. 

Dit antwoord is ook geldig voor het vraagstuk van integratie in de multiculturele samenleving. Zorg eerst voor de materiele zaken en bekommer je dan pa over de moraal. De verhouding tussen een open samenleving met een gesloten gemeenschap in haar midden wordt explosief door het morele fundament van deze gesloten gemeenschap ter discussie te stellen. 

[...]

De gedachte dat het ontwikkelen van een moreel Esperanto vanuit een metafysisch moreel-objectivisme een positieve bijdrage zal leveren, is op zijn best naïef te noemen. Een dergelijk metafysisch referentiepunt zal in de praktijk steeds worden gebruikt om de niet-verlichte medemens te declasseren.

Een eerste vereiste van een leefbare samenleving, met een heterogeen samengestelde bevolking die deels conflicterende waarden aanhangen, is het uitdragen van tolerantie voor elkaars opvattingen. Tolerantie betekent in dit verband vooral het niet ter discussie stellen van de grondslag van andermans morele handelen. En tolerantie betekent ook het afzien van stelselmatige vernedering vanuit een vermeende morele superioriteit.

De politiek filosoof Avishai Margalit heeft er terecht op gewezen dat de afwezigheid van vernedering een belangrijk aspect is van een fatsoenlijke samenleving. Bij het zoeken naar het overeind houden van een liberale democratie gaat het niet om het presenteren van utopische oplossingen, maar gaat het in de eerste plaats om het depolitiseren van antagonistische tegenstellingen.

HUIB PELLIKAAN is verbonden aan het departement Politieke Wetenschap van de Universiteit Leiden.

Zie ook: 'Over de liberale democratie: De kwetsbaarheid van een open samenleving met een gesloten gemeenschap', door Huib Pellikaan & Margo Trappenburg in de bundel Politiek in de multiculturele samenleving, Boom 2003, 200 blz., € 24,50.