De
tijd lijkt rijp voor het overwegen van een nieuw model voor de verhoudingen
tussen religie en staat. Of moet het gaan om een herbevestiging van reeds oude
opvattingen?
Wat
multiculturalisten over deze kwestie te zeggen hebben, is ongeveer het volgende.
'Vergeet
het maar dat Nederland monocultureel kan blijven. Migratie is een permanent
gegeven. De multiculturele samenleving is een feit. We moeten met elkaar door de
bocht, of we het nu willen of niet.'
Volgens
de multiculturalisten zijn het eigenlijk de autochtonen
die moeten integreren. Zij moeten zich aanpassen aan een nieuwe ideologie: de
ideologie van de multiculturele samenleving, van het mooie van veelkleurigheid.
De
multiculturalisten hebben overigens op een aantal punten gelijk. Zij hebben
gelijk dat deze , samenleving een culturele verscheidenheid te zien geeft die
veel groter is dan vroeger. Ook hebben zij gelijk dat deze verscheidenheid wel
zaI blijven. MulticulturaIiteit en mondialisering zijn kenmerken van hedendaagse
samenlevingen.
Het
probleem met de multiculturalisten is alleen dat zij geen politiek arrangement hebben om die multiculturaliteit
in goede banen te leiden. Geharnaste
multiculturalisten als Jacques Wallage of Hedy d' Ancona denken het te kunnen
redden met 'goede wil'. De meidengroep K3 geeft in hun liedje 'Alle kleuren' precies aan wat
volgens de multiculturalisten nodig is om de multiculturele samenleving tot een succes te maken.
'Hand in hand! Oog in oog!
Alle kleuren van de regenboog!
Is je huid
donkerder of bleker dan de mijne
laat ons proberen elkaar niet te vermijden.
Niemand op straat spreekt
je aan, ziet je staan
Waarom doen mensen elkaar toch zo'n pijn
Zou het niet
beter zijn als wij voortaan
Verdraagzaam zijn, verdraagzaam zijn!'
Jacques Wallage stuurde op 15 december 2003 op het
briefpapier van de gemeente Groningen een 'Beste Jozias'-brief naar de
fractieleider van de
VVD in de Tweede Kamer om zich te beklagen over uitspraken van Hirsi Ali
over de islam en de moslims.
Een
vertrouwd beeld. We waren dat ook al tegengekomen toen leden van de Organization
of the Islamic Conference zich op 26 februari 2003 met een soortgelijke klacht
richtten tot de toenmalige liberale fractieleider Gerrit Zalm. De brief van
Wallage kwam
bij de NRC terecht en is nu zelfs op internet te vinden. Wie van de inhoud
kennis neemt wordt getroffen door de grote naïviteit Die inhoud is niet
veel anders dan een
larmoyante variant op de K3 liedjes. Verdraagzaam zijn! Verdraagzaam zijn!
De multiculturalisten onderschatten volledig wat nodig is om een
multiculturele samenleving in goede
banen te leiden. Doe niet zo moeilijk. wie heeft daar nu last van, zo'n hoofddoekje
in de klas?
En de onderwijsvrijheid is toch gebaseerd op zulke mooie
bedoelingen als keuzevrijheid voor de ouders (wat ook de feitelijke
consequenties ten aanzien van etnische segregatie mogen zijn)?
Je
moet wel een verlichtingsfundamentalist zijn om daartegen bezwaren aan te
voeren. Typerend zijn ook de Nederlandse commentaren op het rapport van de
commissie-Stasi die, zoals bekend, een aanscherping heeft bepleit van de
scheiding van kerk en staat, de 'laïcité'.
Ik
denk zelf dat je hoofddoekjes niet in alle situaties kunt afwijzen, maar dat
neemt niet weg dat de Fransen met hun standpunt tenminste een beginsel hebben
dat men als een vertrekpunt van een redenering kan nemen. Zo'n beginsel kan je
dan matigen, niet toepassen in een context wanneer daarvoor goede redenen
voorhanden zijn, maar je blijft dan wel een beginsel voor ogen houden.
Dat
beginsel is: de overheid, de staat, dient zelf neutraal te zijn als je een
multiculturele samenleving wilt faciliteren. Alleen in een monoculturele staat kan een multiculturele samenleving bestaan. In het bijzonder wanneer de
overheid een monopolistische leverancier is van bepaalde diensten die lijken op
die van een scheidsrechter is een straffe handhaving van het neutraliteitsgebod
geboden.
Een
voorbeeld: de rechterlijke macht. Mogen rechters religieuze symbolen als
hoofddoekjes,
keppeltjes of opzichtige kruisen dragen? Natuurlijk niet. De rechter dient
neutraal te zijn en dat ook in zijn kleding uit te stralen. Vandaar die toga. In
een conflict tussen een Palestijn en iemand van joodse afkomst kan een rechter
niet met hoofddoek achter de tafel zitten.
Maar
dan zou een rechter ook niet met een aardappel in de keel mogen spreken in een
stakingsconflict, zegt men dan. Nee, inderdaad,liever niet. En een rechter zou
ook niet blank mogen zijn als het gaat om een rassenconflict. Nee, inderdaad,
dat kan een probleem zijn, zoals blijkt uit talloze voorbeelden in de Verenigde
Staten.
Natuurlijk
is volledige onpartijdigheid praktisch niet te realiseren. Dat geldt voor elk
ideaal. Maar dat betekent niet dat we ons geen enkele inspanning meer moeten
getroosten. Het helpt door in ieder geval religieuze symbolen te verbannen uit
de rechtszaal.
Wat
voor de rechterlijke macht geldt, geldt ook voor andere delen van het
staatsapparaat, zij het in mindere mate. De politie bijvoorbeeld. In Engeland
heeft men het uniform aangepast. Tegenwoordig mogen politieambtenaren in Groot-Brittannië
ook tulbanden en andere vormen van religieuze hoofdbedekking
dragen. Ik vind dat een onverantwoorde tegemoetkoming aan een overspannen eis.
Men
kan ook op de positie wijzen van ambtenaren die verantwoordelijke taken moeten
verrichten, zoals het toekennen van bijstandsuitkeringen. In feite geldt ook daar
dat het gewenst is dat iemand in zijn uiterlijk zo min mogelijk blijk geeft van
parti
pris. Vrijheid van meningsuiting, natuurlijk. Maar toch liever geen button 'Stem
VVD' vaar iemand die bij de ambtelijke dienst wil werken.
Religieuze symbolen in het onderwijs leveren soortgelijke problemen op, maar
toch vaak met
een eigen accent. In Nederland hebben we openbaar en bijzonder onderwijs. In
Frankrijk heeft men bijna alleen maar openbaar onderwijs. In het bijzonder
onderwijs magen natuurlijk eisen warden gesteld ten aanzien van het dragen van
religieuze symbolen. Op islamitische schalen magen de hoofddoekjes om begrijpelijke redenen
worden voorgeschreven, terwijl diezelfde hoofddoekjes op katholieke
scholen om even begrijpelijke redenen mogen worden verboden. Wie dat
onbevredigend vindt, moet gewoon tegen het bijzonder onderwijs zijn.
De
discussie gaat dus eigenlijk over het openbaar onderwijs. Daar heeft zich de
laatste jaren in de ideologie een ontwikkeling voorgedaan die men grofweg zou
kunnen typeren als: van neutraal naar pluriform. Dat laatste betekent dat voor
het openbaal onderwijs volgens sommigen eigenlijk een soort 'anything goes' zou
moeten gelden. Ieder mag zich tooien met de symbolen die hem of haar goeddunkt.
Openheid. Transparantie. El zit toch altijd een overtuiging in het hoofd? Waarom
zou die dan ook niet 6p het hoofd mogen blijken ? Dat is alleen maar duidelijk.
In
ieder geval moet een onderscheid worden gemaakt tussen 'voor de klas' en 'in de
klas'. Men kan heel goed verdedigen dat de klas de maatschappij is, terwijl de
docent de staat vertegenwoordigt. En de maatschappij is pluriform, terwijl de
staat de neutrale arbiter is. Wat voor een rechter geldt, geldt daarom ook voor
een leraar, zij het in iets mindere mate: de eis van neutraliteit,
onpartijdigheid en dus: geen religieuze symbolen.
Het
verbod op religieuze symbolen voor de klas zou men dus heel goed kunnen
rechtvaardigen met een beroep op de scheiding van kerk en staat, de laïcité,
maar dat geldt niet, of minder, voor een eventueel verbod op religieuze symbolen
in de klas. Er zijn ook argumenten tegen religieuze symbolen in de klas aan te
voeren, maar die liggen op het terrein van de kinderbescherming. Ik zal dat nu
iets verder uitwerken.
Soms
wordt gezegd dat bijzonder onderwijs zo mooi aansluit bij het liberale principe
van de keuzevrijheid van de ouders. Zouden we dat nu op de helling moeten zetten
vanwege de instroom van nieuwkomers omdat zij een religie aanhangen die ons niet
bevalt ?
Misschien
wel. Het is ook helemaal niet zo slecht eens kritisch te kijken naar de
keuzevrijheid van de ouders. Onbegrensd is die niet. Denk aan godsdienstig
gemotiveerde bezwaren tegen inentingen. Hier treedt de staat tegenover de ouders
op in het belang van het kind.
Een mooi verhaal over de grenzen van de
vaderlijke autonomie is te vinden in het heilige boek zelf, zowel in de bijbel
(Genesis 22) als in de koran (27:101). Ik doel op het verhaal van Abraham die
van God het bevel krijgt zijn zoon te offeren (in de bijbel heet die zoon Izaak,
in de koran Ibrahim). Moet de vader dat doen of niet? Wij zeggen nu eensgezind:
dat moet Abraham niet doen. De keuzevrijheid van de vader heeft hier een grens.
Hij kan het vermoorden van zijn zoon niet rechtvaardigen met een beroep op de
godsdienstvrijheid ('Edelachtbare, ik moest toch doen wat God mij opdroeg?') of
zijn vaderlijk gezag.
Maar
wat nu als een vader zijn dochter wil opvoeden in een ideologie die fundamenteel
strijdig
is met het beginsel van de gelijkheid der seksen?
Volgens Chahdortt Diavann, een Franse schrijfster afkomstig uit Iran, moet de
staat dan de meisjes beschermen tegen hun vaders en hun broers. Dat is de
boodschap van haar bewogen tirade tegen de sluiers in Bas les voiles! (2003).
'Van mijn dertiende tot mijn drieëntwintigste jaar ben ik onderdrukt,
veroordeeld tot moslim zijn, een onderworpene en gevangen onder het duister van
de zwarte sluier.'
Ik
denk niet dat de over dit onderwerp luchtig voortbabbelende Nederlandse
intelligentsia ooit kennis heeft genomen van de boeken van Diavann of van Fatima
Memissi of van vele andere 'ervaringsdeskundigen'. Als Hirsi Ali op dit soort
dingen wijst dan is zij 'te emotioneel betrokken bij het onderwerp' of weet zij naar ons oordeel niet helemaal de
juiste versluierende bewoordingen te kiezen.
De discussie moet vooral op rustige toon gevoerd worden. En wat gezegd mag
worden - daarvan wordt de beschaafde elite van de PvdA geacht de bandbreedte te
mogen aangeven, niet die platte populisten
van de LPF. Rustig, vooral niet emotioneel.
Ronald Plasterk vermeit zich in gedachtespelletjes die de ernst van het onderwerp
zoveel mogelijk moet
bagatelliseren. Als de baard ooit een religieus symbool wordt voor
moslimfundamentalisme dan zou Cliteur zijn baard moeten afscheren, zegt Plasterk
in de optimistische veronderstelling daarmee een dodelijk argument tegen het hoofddoekjesverbod
in stelling te hebben gebracht. En is Cliteur daartoe bereid?
Ja.dat
is hij. Althans wanneer ik rechter zou worden, maar misschien ook al als docent
aan een rijksuniversiteit. Het feit dat zulke voorbeelden intrigeren, is omdat wij
ons nu moeilijk kunnen voorstellen dat betrekkelijk betekenisloze
gedragingen en manieren van kleden manifestaties van partijdigheid kunnen zijn (of
worden).
Het schuin de arm opsteken met uitgestrekte hand gaf na de jaren dertig van de
twintigste eeuw ineens blijk van een manier van denken. De fasces waren eens
iets betrekkelijk onschuldigs, maar Mussolini niet meer. Een hakenkruis is
ook maar een combinatie van een paar streepjes. Het is dan ook een beetje
onbenullig erop te wijzen dat Brigitte Bardot en Sophia Loren ook wel eens een
hoofddoek droegen of te stellen dat de hoofddoek tenslotte maar een 'stukje
textiel' is. Ja, dat is een opgenaaide davidsster ook.
We
staan dus eigenlijk voor twee vragen.
De eerste is hoe we in de nieuwe
situatie van de multiculturele
samenleving invulling willen geven aan het ideaal van de scheiding kerk en
staat. De Fransen hebben met hun traditie van laïcité in , ieder geval een
'beginsel'. Zeggen dat dit niet aansluit bij de Nederlandse traditie is niet
erg nuttig, omdat het voorbijgaat aan het feit dat in de globaliserende en
multiculturele samenleving niet meer de Nederlandse traditie richtinggevend
kan zijn, maar de specifieke problemen waarmee alle hedendaagse
westerse rechtsstaten geconfronteerd worden. En dan verschillen de Nederlandse
en de Franse problemen niet zoveel. Het gaat erom hoe men een gemeenschappelijke
noemer kan vinden op grond waarvan mensen van zeer verschillende religieuze en
etnische achtergronden vreedzaam kunnen samenleven. De Fransen zijn in het
nadenken daarover heel wat verder dan wij.
Een tweede vraag is in hoeverre we de
gelijkheid van man en vrouw als beginsel willen relativeren. Dat er in de islam
geen sprake is van gelijkheid van man en vrouw is duidelijk. Politiek correcte
islamologen proberen dit onmiskenbare gegeven te verdoezelen
met de bewering dat men 'niet kan generaliseren over de islam'. Indonesië is
tenslotte weer iets anders dan Saoedi-Arabie, nietwaar? Een malle opvatting, zij
het wijdverbreid bij mensen als Clifford Geertz, Mohammed Arkoun en Abudullahi
An-Na'im, want generaliseren is de kern van wetenschap. Een islamoloog of
cultureel antropoloog die niet wil generaliseren, is even waardeloos als een
natuurkundige die bij de specifieke geaardheid van dat ene korreltje zand op het
strand blijft staan. Meer gewetensvolle islamologen, zoals John Esposito (nee,
ik verwijs nog niet eens naar de gewraakte Bernard Lewis), doen dat wel degelijk
in What Everyone Needs to Know about Islam (2002).
Geen gelijkheid van man en vrouw dus in de islam. Dat blijkt allereerst al uit verschillende
uitspraken
uit het heilige boek.
'De mannen zijn opzichters over de vrouwen omdat God de
een boven de ander heeft gesteld' (4:34).
Deugdzame vrouwen zijn gehoorzame vrouwen. Als de vrouw opstandig
is, moet de man haar eerst vermanen en als dat niet helpt, slaan (4:34). Zie
Nahed Selim, De vrouwen van de profeet. Hoe vrouwonvriendelijk is de
koran? (2003). Naast de koranische leer kan men dan ook de islamitische cultuur
onderzoeken op misogynie: Mernissi en vele anderen maken ondubbelzinnig
duidelijk dat de islamitische cultuur enorm gepreoccupeerd is met seks, met
name de duivelse verleiding die vrouwen voor mannen betekenen. De affaire Van
Royen-Oudkerk zal de imam veel minder verbazen dan ons. Aan die feminiene verleiding kan
alleen maar weerstand worden geboden door een straffe
onderdrukking van de vrouw. Sluier die Van Royen!
Er
valt lang over te twisten of voor het vroege christendom niet evenzeer geldt dat
men de vrouw ziet als bron van alle kwaad. Eva en de appel, de verleiding van de
heiligen, de kerkvaders over de vrouwmateriaal genoeg. In de eerste brief van
Paulus aan Timotheus staat:
'Een vrouw moet zich rustig, in alle onderdanigheid
laten onderrichten, maar ik sta niet toe, dat een vrouw onderricht geeft of
gezag over de man heeft; zij moet zich rustig houden' (I Timotheiis 2:11).
In de
eerste brief van Petrus wordt dit nog iets voortvarender geformuleerd:
'Vrouwen,
weest uw mannen onderdanig (...)' (I Petrus 3:1).
Maar
in de christelijke cultuur lijkt men steeds meer afstand te hebben genomen van
de oorspronkelijke christelijke visie op de man-vrouw verhoudingen, terwijl binnen
de islam het omgekeerde het geval is. Hoe dat ook zij, religie vormt ook op dit
punt een belangrijk struikelblok voor de integratie.
Deze
laatste zin is speciaal gericht tot de burgemeester van Amsterdam. Job,luister
je?
