Schaduw in groepen

Robin Knap

In de geschiedenis komen we verschrikkelijke  taferelen tegen. Nero (54 – 68),  keizer van het oude Romeinse rijk, is zo’n naam die de koude rillingen in je lijf oproept. Om geruchten tegen te gaan liet hij mensen die algemeen gehaat werden arresteren en martelen. Christenen werden ze genoemd. Deze Nero liet ze net  zo lang martelen tot de dood intrad. In 80 n.C. is het beroemde amfitheater Colosseum te Rome gereedgekomen. Dit theater was een centrum van vermaak.  Het vermaak werd geboden door gladiatorengevechten. Wat ook erg populair was, was om christenen voor leeuwen en beren te werpen. In die arena kon je dan zien hoe deze mensen werden verscheurd.

Een ander gevoelige geschiedenis is de kruistochten. In 1095 drong paus Urbanus II op een bijeenkomst van wereldlijke en geestelijke leiders te Clermont erop aan de oosterse christenen te helpen in hun strijd tegen de Turken. Deze Turken hadden Jeruzalem veroverd en dreigden ook Constantinopel in te nemen. Een jaar later ging de eerste kruistocht op weg… In Jeruzalem aangekomen richtten zij een groot bloedbad aan onder de islamitische en joodse inwoners. De kruistochten, misschien wel de meest afschuwelijke gebeurtenis uit de Katholieke geschiedenis.

Nog een voorbeeld, de Holocaust. Nog maar zo kort geleden, hebben we dan niets geleerd van de geschiedenis? Hoe komt men ertoe zoveel Joden bruutweg te vermoorden? Onschuldige mensen, inclusief moeders en kinderen, zomaar in gaskamers stoppen. Veel geleerden hebben daarover nagedacht. Hoe is zoiets nou mogelijk. Het komt niet zomaar vanzelf uit de lucht vallen, er was alom jodenhaat. Antisemitisme noemen we dat. De kerk is daar niet vrij aan, zij heeft het antisemitisme gevoerd. Befaamde predikers als Chrysostomus logen er niet om.  Hij schold Joden rustig voor rotte vis uit.  De synagoge was volgens hem niet meer waard dan een theater of bordeel. Joden waren in zijn theologie nog erger dan demonen. Niet echt een gezonde sfeer voor Joden. Trouwens niet Hitler, maar Luther is de uitvinder van de gaskamers!

De Holocaust is dus niet uit de lucht komen vallen. Zij is een proces geweest dat jaren, eeuwen werd gevoerd door antisemitisme. De tolerantiegrens ten opzichte van Joden werd steeds hoger. Je kon ermee doen wat je wilde. De holocaust was te verwachten.

Waarom deze voorbeelden uit de geschiedenis? Er zijn trouwens nog vele voorbeelden te noemen. Denk maar aan de heksenjacht, de inquisitie, de slavenhandel, enz… Boven dit artikel heb ik geschreven “Schaduw in groepen”. Daar heeft het namelijk mee te maken.

Een groep, een samenleving heeft zijn schaduwzijde. Dit noemen we de ‘collectieve schaduw’. Als iemand, of een bepaalde groep het ongewenste schaduwgedrag gaat vertonen, bestaat  het gevaar dat die betreffende persoon of groep tot zondebok wordt gemaakt. De Joden vertoonden vanwege hun godsdienst bepaald gedrag dat binnen de collectieve schaduw viel. Dit gold ook voor de heksen, de christenen, de homo’s, de vrouwen en de zwarten.

Je ziet dit verschijnsel nog duidelijker in kleine groepen terug komen. Neem bijvoorbeeld een gemiddelde brugklas VMBO. Meestal is daar ook duidelijk iemand de zondebok, of het pispaaltje. Laat dat nu concreet eens een jongen zijn, met een zachte ‘r’, een bril, niet sportief, hoge cijfers enz… Hij zal gepest worden vanwege zijn eigen-aardigheden die binnen de collectieve schaduw vallen. Niemand van de jongens wil bekend staan als  zorgzaam, beleefd en slim (studiebol). Al die eigenschappen worden verdrongen naar de schaduwzijde, het wordt zelfs een collectieve schaduw. De jongen in kwestie vertoont wel die eigenschappen. Dat roept projectie op. De ‘negatieve’ eigenschappen  die door  de rest  wordt weggestopt, wordt dan bestreden in diegene die deze eigenschappen wel vertonen.

Dat de man vele eeuwen door de vrouw heeft onderdrukt, zou daar wel eens mee te maken kunnen hebben. De man verdrong zijn ‘vrouwelijke’ eigenschappen in zijn schaduwzijde. Aangezien de meeste mannen dat deden, kreeg je weer een collectieve schaduw. Mannen mochten niet teveel op vrouwen lijken, degene die dat toch deden waren mietjes of homo’s. Daarom moesten vrouwen natuurlijk ook zoveel mogelijk aan het stereotype vrouwenbeeld voldoen.

Om zulke excessen als hierboven te voorkomen is het erg belangrijk om deze groepsdynamische processen te herkennen. Door ze te herkennen en te benoemen kunnen we dit proberen te voorkomen. Vandaar dat ik dit artikel ook schrijf. Nu wordt het spannend, hoe zit het met onze tijd? Zijn er heden te dage ook groepen mensen die op een of andere manier worden onderdrukt? Zien wij ten opzichte van een bepaalde groep mensen de tolerantiegrens stijgen?

Een groep mensen die steeds weer in de mediawereld opduikt is de pedofielen. Bij het woord pedofiel denkt de gemiddelde Nederlander niet aan iemand die een seksuele voorkeur heeft voor kinderen, maar aan een kinderverkrachter. Als er bij iemand zomaar de ruiten worden ingegooid en het blijkt een pedofiel te zijn, dan is het opeens volkomen begrijpelijk. De tolerantiegrens is bij hen dus hoger. Je mag ze meer kwaad aandoen. Je mag ze uitschelden, verketteren en lijfelijk aanvallen. Wettelijk gezien niet natuurlijk, maar de omgeving zal het begrijpen en misschien zelfs aanmoedigen. Hoe komt dat toch, dat zelfs anno 2000 het zondebokeffect nog niet is uitgeroeid?

Vele maatschappelijke problemen lijken simpel opgelost door er een specifieke dader voor aan te wijzen. Door de pedofielen te vangen en vast te zetten of te behandelen lijkt het probleem opgelost. Behandelen wil echter zeggen, de eigen-aardigheid van deze groep mensen ook naar het onbewuste te verdringen.

De pester uit de schooltijd is vaak zelf erg onzeker. Door te pesten richt hij de aandacht op de ander. Dat gebeurt volgens mij hier ook. Door te wijzen naar de pedofielen, hoeven wij niet naar onszelf te kijken. Naar onze samenleving, de economie, de cultuur en onze gezinnen. Onze manier van opvoeden en onderwijzen. Heel concreet bijvoorbeeld al die echtscheidingen, het hoge stressgehalte, de creche-kinderen, steeds grovere computerspelen en tv-programma’s. Binnen pedagogisch Nederland wordt  deze tijd ook wel de ‘vaderloze maatschappij’ genoemd. Steeds vaker komt opvoeden alleen op de moeder aan. De vader is de afwezige. “Wie is die man die zondags het vlees aansnijdt?”

Willen wij echt naar oplossingen zoeken, dan moeten we niet langer proberen een zondebok te pakken te nemen. Dat kan alleen leiden tot excessen zoals hierboven beschreven! Wij moeten eerlijk naar onszelf durven kijken. Kritische zelfonderzoek, dat lijkt mij een goed begin. Een taak voor sociologen? Nee, niet gelijk afschuiven. Een beter milieu, begin bij uzelf.