Citaten uit

Moslims, de Koran en de liberale open samenleving

 Christophe Andrades, Liberales, 16 oktober 2007

De rechtse Nederlandse politicus Geert Wilders heeft afgelopen zomer weer gezorgd voor de nodige opschudding. In een vlammend opiniestuk in de Nederlandse Volkskrant pleitte hij voor een verbod op de Koran. Het bijbelboek van de islamitische godsdienst wordt door Wilders vergeleken met Mein Kampf van Adolf Hitler. Het is volgens hem een boek dat aanzet tot haat en een bepaalde religie aanmaant tot het streven naar een werelddominantie via overheersing van alle andersgezinden. Bijgevolg moet de Nederlandse wetgever dit vermaledijde boek maar verbieden volgens de politieke leider van de Nederlandse Partij voor de Vrijheid.

[...]

Dit essay is een poging om, ondanks het controversiële - en soms zelfs ronduit verwerpelijk - argument, [... de kwestie ...] op een genuanceerde wijze te benaderen. Het perspectief is een liberale en open samenleving gebaseerd op een overlappende consensus.

Ten eerste ...

... is het onzinnig om te pleiten voor het verbieden van een boek. Het recht op publicatie van welke mening dan ook, is een grondbeginsel van de liberale democratie dat niet zomaar kan worden opgeheven wanneer het gaat om een religieus werk dat niet strookt met de waarden van de liberale democratie. De Koran verbieden is strijdig met sommige van de meest liberale principes: het recht op vrije meningsuiting en het recht op publicatie en verkondigen van een mening.

Zoals ik verderop zal betogen, zegt dit niets over de manier waarop we met die meningen en schriften moet omgaan. Zoals de Joods-Nederlandse filosoof Spinoza reeds schreef tijdens de 17de eeuw moeten we een onderscheid maken tussen

Argumenteren voor een verbod van de Koran is dus zonder meer een illiberaal pleidooi.

[...]

Geen enkele intellectueel voelt zich nu geroepen om Wilders te verdedigen. Dat is op zich terecht. De vraag is echter hoe mensen die het recht op vrije meningsuiting willen beperken wanneer het gaat om satire over de Islam dat kunnen rijmen met een onvoorwaardelijk njet wanneer iemand suggereert dat een boek dat ingaat tegen de westerse cultuur best kan worden verboden.

Net zoals het verbieden van de Koran niet aanvaardbaar is, is het niet tolereerbaar dat mensen moeten onderduiken op schuiladressen omdat ze een sarcastische cartoon over de profeet Mohammed publiceren.

[...]

Herinneringen oproepend aan de globale moslimbetogingen in het begin van het jaar 2006 trokken in Zweedse steden zoals Orebro tientallen en soms honderden moslims de straat op om te eisen dat de publicatie van de tekening van Mohammed door de overheid zou worden verboden en afgekeurd.

De regeringen van Pakistan en Iran lieten ook van zich horen en vroegen officieel om een intrekking van de tekening. In Pakistan werden Zweedse vlaggen en een pop van de Zweedse premier in brand gesproken. De Zweedse premier Fedik Reinfelt hield echter voet bij stuk en baseerde zich op de vrijheid van meningsuiting om de publicatie van cartoons van de profeet van de islam te rechtvaardigen.

In tegenstelling tot de scherpe reacties op de uitspraken van Wilders bleef het naar aanleiding van deze gebeurtenissen opvallend stil in de media in de Lage Landen. Blijkbaar is het recht op vrije meningsuiting volgens sommigen een asymmetrische waarde die naar eigen goeddunken kan worden toegekend of onthouden.

Het is belangrijk om hierin als liberalen duidelijk positie te nemen: elk verbod op het publiceren van een bepaalde mening is strijdig met de principes van de het liberalisme. Simpel gezegd: als de Koran niet mag worden verboden dan moet hetzelfde gelden voor tekeningen van de profeet Mohammed.

Ten tweede ...

.. slaat Wilders de bal flagrant mis wanneer hij stelt dat er binnen de Islam geen sprake is van verschillende stromingen. Gematigde moslims bestaan niet volgens hem, het zijn allemaal fascisten. Deze uitspraak is zo lachwekkend dat ze nauwelijks verdere uitleg verdient.

[...]

Deze flater wijst op een tegenwoordig diep ingewortelde tendens om culturen en beschavingen te beschrijven als homogene en monolithische gehelen. Dit is uiteraard verkeerd.

Ten derde is er de Koran

Wel, met betrekking tot deze vragen is het volgens mij ontegensprekelijk dat Wilders er in slaagt om een taboe van onder het stof te halen. De westerse politieke geschiedenis kan worden gelezen als één lange strijd tegen de invloed van de Bijbel op de politiek en de inrichting van de samenleving. Eeuwenlang hebben geestelijken hun bijbelboeken gebruikt om wereldse macht na te streven én om bepaalde politieke doeleinden te realiseren die stroken met particularistische religieuze opvattingen.

Hierbij moeten we in de eerste plaats natuurlijk denken aan het schandelijke goddelijk absolutisme dat postuleerde dat de koning een representant was van God op aarde en bijgevolg een vrijbrief had om te regeren over het land zoals hem dat beliefde.

[...]

Het gevolg was ongebreidelde staatsterreur, religieuze intolerantie en schaamteloze plundering van de nationale schatkist.

Met het goddelijk absolutisme werd komaf gemaakt door radicale denkers zoals Spinoza, Bayle en Diderot, en politieke omwentelingen zoals de Franse revolutie. Het gevolg was democratie en vrijheid.

Het zou echter verkeerd zijn om in de waan te verkeren dat de Bijbel sinds het einde van de 18de eeuw geen rol meer speelt binnen de westerse politiek. Denken we maar aan de jarenlange juridische en economische onderdrukking van vrouwen en holebis of aan het neoconservatieve beleid van G.W Bush in de Verenigde Staten van Amerika.

[...]

Binnen dit historische kader is het opvallend hoe stilzwijgend westerse denkers blijven bij een toename van stemmen die pleiten voor het herorganiseren van de westerse samenleving op basis van principes van de Islam zoals die staan beschreven in de Koran en andere heilige schriften uit de islamitische godsdienst.

Zo is er de Frans-Zwitserse filosoof Tariq Ramadan die de laatste jaren een intellectuele strijd is begonnen om de hele westerse samenleving in te richten volgens de principes van de Koran. Eerlijkheidshalve moet er worden gezegd dat Ramadan geen fundamentalist is in strikte zin. In zijn boeken houdt hij een pleidooi voor een liberale islam en probeert hij zijn lezers te overtuigen van het gegeven dat de Koran geen boosaardig boek is maar een pleidooi voor verdraagzaamheid en een betere wereld. Met het aantonen van de liberale tendensen binnen de islamitische cultuur en haar heilige schriften is niets verkeerd, in tegendeel.

Pogen om de westerse samenleving te funderen op basis van de principes van de Koran is een ander paar mouwen. Eeuwenlang strijden tegen de invloed van de Bijbel om vervolgens op basis van het voorwendsel van tolerantie en multiculturalisme te beweren dat het niet erg is dat er vooraanstaande denkers uit de moslimgemeenschap de samenleving willen herinrichten volgens leerstellingen die ze terugvinden in de Koran: het is op zijn minst een vreemde wending binnen de geschiedenis van de moderniteit.

We moeten echter oppassen om niet in de val te lopen die wordt opgezet door de rechtse nationalist en moslimhater Geert Wilders. Het lezen van de Koran is geen zonde. Mensen die steun vinden in het lezen van een zogenaamd heilig schrift hebben daar alle recht op. Waarom ook niet? Mensen die plezier scheppen in het lezen van de Rode Ridder en Robbedoes nemen we toch ook hun plezier niet af? Mensen zijn vrij om te lezen wat ze willen.

Ook mogen we niet voorbij gaan aan de sociale rol van religie. Ondanks het feit dat alle religies gebaseerd zijn op leugens en bedrog is het voor seculiere denkers noodzakelijk om te erkennen dat het voor sommige mensen toch rationeel is om een bepaalde religie aan te hangen.

[...]

Mensen die lid willen zijn van een religie doen dit niet enkel vanwege de waarheid van stellingen die ze terugvinden in de heilige schriften. Vaak aanzien ze zichzelf als lid van deze of gene religie op basis van sociale, emotionele en culturele motieven. Deze motieven zijn legitiem op voorwaarde dat er niet dogmatisch wordt aangenomen dat alles wat er in de heilige schriften staat correct is en als er religieuze argumenten geen belangrijke rol krijgen aangemeten in het publieke debat over de inrichting van de moderne staat.

Hierbij komen we op een cruciaal punt van het liberalisme dat door haar tegenstanders vaak over het hoofd wordt gezien. Liberalen hebben helemaal geen probleem met religie an sich.

[...]

Wanneer een individu er op rationele basis voor kiest om een bepaalde religie te belijden is dit vanuit liberaal standpunt onbetwistbaar. Dit geldt zowel voor katholieken, protestanten als moslims.

Toch moet er één zaak duidelijk worden gesteld aan de lezers van de Koran: het kan niet dienen als een gids voor politiek binnen een liberale democratie.

[...]

Contra Wilders moet er worden benadrukt dat er in de Koran niet alleen wordt opgeroepen tot haat en oorlog, er worden inderdaad ook vreedzame boodschappen verkondigd. Op veel plaatsen in de Koran lezen we dat moslims goed moeten zijn, niet alleen voor elkaar, maar ook voor mensen die een ander geloof aanhangen. Hierin heeft de reeds vernoemde Tariq Ramadan gelijk.

Het punt is dus niet dat de Koran een boek is zoals Mein Kampf, het punt is dat het doorspekt is met tegenstellingen. Hetgeen logisch is gezien de aard van alle heilige schriften die zonet werd beschreven. Bovendien staat het boek vol met onwaarheden en contradicties die wetenschappelijk kunnen worden aangetoond.

Gelovige moslims zullen dit zien als een belediging. Een fout in de Koran? Blasfemie! Maar dit is een vreemde redenering. Zo is het ontegensprekelijk dat alle grote boeken uit de westerse seculiere geschiedenis fouten bevatten.

John Rawls, Isaiah Berlin, Jürgen Habermas, Karl Popper en andere denkers die ik, tot ergernis van sommigen, herhaaldelijk aanhaal als mijn grote liberale voorbeelden hebben ook fouten geschreven. Hoe kan het ook anders? Het gaat om menselijke wezens die zich bezighielden met complexe vraagstukken over de samenleving en politiek.

[...]

Hierbij kom ik terug op de rol van de Koran - Wat moeten we met dit boek binnen een liberale democratie?

Een open samenleving kan volgens mij alleen worden gebaseerd op een overlappende consensus die kan worden gedeeld door alle leden van de samenleving. Niet alleen de waarde zelf, maar de ook rechtvaardiging ervan moet aanvaardbaar zijn voor iedereen.

Om deze test te doorstaan moet iedere waarde met andere woorden voldoen aan de test van de ‘sluier van onwetendheid’ bedacht door de Amerikaanse politieke filosoof John Rawls. Hoewel hij deze theorie postuleerde in het kader van een poging om een sociaal rechtvaardige samenleving te creëren is volgens mij zonder meer van toepassing op een samenleving gekenmerkt door pluralisme en diversiteit.

[...]

De sluier van onwetendheid betekent (beknopt) dat de waarden waarop de samenleving moet worden gebaseerd aanvaardbaar moeten zijn voor iedereen zonder dat deze personen in kwestie 'weten' [te verstaan als: 'even vergeten'] wat hun eigen sociale, economische of politieke achtergrond is.

[...]

Sta me nu toe om dit principe te gebruiken tegen de Koran als leidraad voor het inrichten van de westerse samenleving. Hetzij geheel, hetzij zelfs maar gedeeltelijk. Volgens mij is het zonneklaar dat het vanuit een toestand van 'onwetendheid' over de eigen positie onaanvaardbaar is om religieuze principes afkomstig uit een ‘heilig’ boek te gebruiken als funderingen voor de publieke moraal of structuur van de basisinstellingen van de samenleving.

Waarom zou iemand die geen moslim is moeten aanvaarden dat een leven zoals dat staat beschreven staat in de Koran superieur is aan een andere vorm van leven? Hetzelfde geldt voor principes die staan beschreven in de Bijbel. Wanneer religieuze denkers vanuit hun geloofsovertuiging bepaalde argumenten naar voren willen brengen om de samenleving in te richten dan moeten ze er met andere woorden voor zorgen dat deze argumenten aanvaardbaar zijn voor ieder lid van de samenleving in de originele positie van 'onwetendheid' die ontstaat achter de ‘sluier van onwetendheid’.

Wanneer een moslim wil pleiten voor meer verdraagzaamheid en tolerantie moet hij dat doen op basis van universele en algemeen aanvaardbare principes en niet vanuit particularistische argumenten die hij destilleert uit een lezing van de heilige schriften afkomstig uit zijn religie.

Bovenstaande impliceert dus zonder meer dat religieuze boeken, vanuit welke strekking dan ook, niet kunnen dienen als leidraad voor het inrichten van de samenleving in directe zin.

[...]

Het mag duidelijk zijn dat een verbod op de Koran onzinnig is. Het is strijdig met de meest fundamentele principes van de westerse verlichting. In plaats van het boek in toto te verbieden zou ik daarom willen voorstellen om het boek gratis en voor niets te distribueren onder alle inwoners van moderne westerse open samenlevingen, ongeacht hun religieuze of etnische afkomst. Voorwaarde is dat er iemand een inleiding schrijft die duidelijk maakt hoe de Koran kan worden gebruikt binnen een open samenleving die is gebaseerd op een overlappende consensus van waarden die kunnen worden aanvaard door ieder rationeel individu.

We moeten duidelijk maken welke de grenzen zijn die binnen een liberale democratie niet kunnen worden overschreden. Deze grenzen heb ik in dit essay proberen aan te geven door middel van een korte verwijzing naar het principe van de sluier van onwetendheid van de politieke filosoof John Rawls.

[...]

Door een duidelijke, zei het complexe visie ( ...) kan er eindelijk komaf worden gemaakt met radicale moslimfundamentalisten die pleiten voor een herinrichting van de westerse samenleving op basis van de principes van heilige schriften én met rabiate moslimhaters en antimodernisten zoals Geert Wilders, die onwetend over hetgeen ze spreken, zich geroepen voelen om mensen te choqueren en verdeeldheid en haat te zaaien.

Angst voor moslims en de Koran is nergens voor nodig op voorwaarde dat we leren op een rationele manier om te gaan met hun aanwezigheid binnen de open westerse samenleving. Als liberaal verdediger van de open samenleving reik ik daarom de hand naar rationele moslims die lid willen zijn van onze maatschappij en de Koran gebruiken op een liberale manier. In mijn andere hand houd ik mijn eigen versie van de Koran vast: eat that Geert Wilders.

Christophe Andrades

De auteur is docent politieke filosofie en politieke geschiedenis aan de Universiteit van Maastricht

< mailto:Chris.Andrades@HISTORY.unimaas.nl  >

Literatuur

Dawkins, R. (2006). The God Delusion. Houhgton Miffin.

Israel,J. (2006). Enlightenment Contested. Philosophy, Modernity and the Emancipation of Man. 1670-1752.

Ramadan, T. (2005). Western Muslims and the Future of Islam. Oxford Univeristy Press.

Ramadan, T. (2006). In The Footsteps of the Prophet: Historical Lessons from the Life of Muhammed. Oxford University Press.

Rawls, J. (2005/1993). Political Liberalism. Revised Edition. Columbia University Press.

Rietbergen, P. (2006/1996). Europe: A Cultural History. Routledge.

Scruton, R. (2007). The Sacred and the Human. In, Prospect, August 2007.