2008 - Het Jaar van de interculturele dialoog

Tegenwicht Opiniestuk # 48, mei 2008 
Mede met dank aan twee gastschrijvers: Mohamed Ousalah & M. Fethullah Gülen. 

Wij spraken in het vorige opiniestuk o.a. over islamofobie. Dit stuk eindigde met "Ga een dialoog aan met 'de ander', in het bijzonder met ons islamitische landgenoten." 

Welnu, de Europese Commissie heeft 2008 uitgeroepen als Het Jaar van de Interculturele Dialoog. 

Fitna

Dialoog en debat

Een dialoog is geen debat. Beide zijn verschillende discoursen met elk hun eigen doel structuur, kenmerken en regels. 

Wilders vraagt alsmaar om debat, zonder dat hij dit zelf overigens aangaat. De Europese Commissie vraagt ons om dialoog, en dat is iets anders, iets dat Wilders niet kent of in elk geval niet aan wil gaan. Enig Tegenwicht is hierbij wel wenselijk. Vandaar dit opiniestuk. 

Rotterdam heeft in het voorjaar van 2005 'islam-debatten' gehouden. De bedoeling was dat dit zou leiden tot overeenstemming over praktische omgangsregels in een gemengde bevolking, tot een soort basis voor een dialoog dus. 

Het leidde inderdaad tot de keuze van negen van zulke regels, waaronder 

"... dat de respectvolle dialoog het uitgangspunt is voor het bespreken van problemen".

Mooi, vond ook Balkenende die het debat mocht afsluiten.

Alleen: het was zuiver een debat en allerminst een dialoog. Eerder een voortdurende confrontatie. En het had nooit over de islam moeten gaan, maar over integratie en samenleven.

Een prestatie van formaat. Moslimgeleerden staan niet vaak te dringen om in dialoog te gaan, zeker niet met de paus, maar dit is nu juist wat zij willen. 

De paus citeerde een keizer

De paus had in Regensburg een wat onhandig citaat voorgelezen van een oude keizer die het niet zo begrepen had op de islam - een citaat: niet de mening van de paus, slechts van die keizer ... maar wel geciteerd, hetgeen instemming suggereerde, mogelijk via een 'diplomatieke' verwijzing: 'die keizer zei het, niet ik zeg het'. 

Protesten

Protesten volgden, spijtbetuiging (van een paus: uniek!) en uitleg volgde: de paus citeerde iemand uit het verre verleden en gaf niet zijn persoonlijke mening. De paus maakte het goed door Turkije te bezoeken en daar in een moskee samen te gaan bidden. Ook een uniek en duidelijk gebaar dat de wereldpers haalde. 

Geleerden spreken

Eerst verscheen er een open brief van 38 moslimgeleerden - specifiek n.a.v. Regensburg, later nog een open brief van 138 moslimgeleerden - met een veel breder perspectief en ook gericht aan alle christenen en joden, ja, aan alle mensen. De tweede brief is geschreven op initiatief van de Jordaanse prins Ghazi bin Muhammed bin Talal. 

Beide brieven bevatten veel theologie, zoals te verwachten is en ook wel mag in een brief van van moslimgeleerden, als gebruikelijk gelardeerd met vele citaten van de Qur'an en de Profeet, maar ook uit de bijbel - en de in deze kringen kennelijk gebruikelijke herhalingen en Arabische woorden en begrippen.  

Toch: op knappe wijze worden toch de heikele verschilpunten in kaart gebracht, maar zo, dat zelfs de paus van een nieuwe, bredere en meer open benadering sprak. De paus nodigt de geleerden vervolgens uit om verder te gaan praten.

Het is gelukt: er is een dialoog op gang gekomen. Een prestatie van formaat. 

(3) De Abrahamitische trialoog in Nederland

In Nederland zijn er al enkele jaren bijeenkomsten rond de figuur van Abraham alias Ibrahim. Deze is de stamvader van het jodendom, het christendom en de islam, dus een geschikte basis om eens met elkaar te gaan praten. 

Omdat het hier om de drie monotheïstische godsdiensten gaat noemt met dit geen dialoog, maar trialoog. Deze bijeenkomsten lopen altijd vreedzaam en goed en er is alle reden om ze voort te zetten. Het is een voorbeeld van een goed lopende dialoog, in dit geval zelfs trialoog. 

Er zitten wel en paar addertjes onder het vredige Arbrahamitische gras. 

Zo sluit men de niet- monotheïstische godsdiensten als het hindoeïsme en zo meer hiervan wel uit. Voorts is het zo dat de mythische figuur van Vader Abraham in de loop der eeuwen nogal verschillende rollen en bijbehorende verhalen heeft gekregen - zo gaat dit met mythische figuren nu eenmaal. Zo is het verhaal in de loop der tijden wat aangepast om ook Ismaël alias Ismail ook besneden te laten zijn, zodat hij dienst kon doen als stamvader van de islam. 

Zo heeft Vader Abraham in de verschillende godsdiensten een nogal verschillende rol gekregen. In het jodendom is hij De Stamvader met Het Eeuwige Verbond gebleven. In het christendom is dit Oude Verbond vervangen door het Nieuwe Verbond na Christus. In de islam is Ibrahim prominent aanwezig als bouwer van de Ka'aba, als vernietiger van afgodenbeelden - en dus als het grote voorbeeld voor Mohammed die zijn werk voortzette. 

In Sura 60 van de Qur'an staat een vers dat, modern gezegd, 'eeuwige haat' predikt, althans voor wie dit buiten de context van dit hoofdstuk en buiten de historische context plaatsen en het geïsoleerde vers als een eeuwig gebod opvatten. Dit klinkt niet overdreven dialogisch. Voor een dialoog met moslims moet men dus mensen treffen die interpreteren binnen de context van de Qur'an en binnen de historische context, anders is de theologische basis te smal om zelfs maar over Abraham alias Ibrahim te kunnen spreken. 

Wij gaan nu in dialoog: we gaan luisteren naar 'de ander'- in dit geval: de tekst lezen van twee gastschrijvers, om te beginnen een imam, Mohammed Ousalah.

Een preek van Mohamed Ousalah

De oproep van M. Fethullah Gülen

Gülen is een nu bejaarde moslim,eens een invloedrijk geestelijk leider in Turkije, 'dus' belaagd door het regiem en uitgeweken naar de VS. Hij startte een beweging, die nu ook in Nederland bijvoorbeeld nog veel aanhang heeft, en die vooral veel scholen heeft opgericht. Op die scholen wordt algemeen onderwijs gegeven, niet specifiek islamitisch onderwijs. 

In dit stuk, geschreven voor het Parlement voor de Wereldreligies, richt hij zich tot zijn mede-moslims. Ook voor niet-moslims is het goed hier kennis van te nemen. Het kan even wennen zijn aan de oosterse of islamitische stijl van schrijven en argumenteren: veel bijvoeglijk naamwoorden en superlatieven, terwijl 'De Profeet heeft gezegd: ...' en 'De Qur'an zegt: ...' zonder meer als argument gelden. Doorgaans wordt er gezegd: 'God zegt in de Qur'an: ...' - en ja, wie kan er tegen God Zelf ingaan? Daarom zeggen niet-moslims: 'De Qur'an zegt: ...''  De islamitische argumentatie kan voor niet-moslims soms vreemd overkomen: 

"Doordat het Westen het centrum van [...] ongeloof is geworden en het christendom de religie is die hier het meest door beïnvloed is, lijkt een dialoog tussen moslims en christenen onvermijdelijk."

Ook is het goed om te weten wat er voor zorgt dat veel moslims helemaal niet zo'n trek hebben in een dialoog. Gülen is hier bepaald eerlijk in. 

"Veel moslims hebben de neiging om het Westen te wantrouwen. Zij geloven dat het beleid van de westerse politiek gericht is op het verzwakken van de macht van de moslims. 
Deze historische ervaring zorgt ervoor dat zelfs hoog opgeleide en bewuste moslims geloven dat het Westen doorgaat met zijn duizend jaar oude systematische agressie tegen de islam, nu echter met meer subtieler en geavanceerder wapens dan voorheen. Als gevolg hiervan stuit de roep van de Kerk om dialoog op aanmerkelijk veel achterdocht." 

"Deze indruk werd versterkt doordat sommige moslimlanden, met inbegrip van Turkije, de islam als een politieke ideologie beschouwden. Dientengevolge keken seculieren en anderen argwanend naar moslims en naar alle islamitische activiteiten."

"De islam wordt ook als een politieke ideologie beschouwd omdat het de grootste drijfkracht achter de onafhankelijkheidsoorlogen van de moslims was. Bijgevolg werd het gezien als onafhankelijkheidsideologie. Ideologie neigt tot scheiding, terwijl godsdienst [... kort gezegd: heel andere dingen doet ...]"

De uitnodiging van de Rooms-katholieke Kerk wordt vervolgens uitgewerkt in citaten van het concilie en van de paus, uitspraken die uiting geven aan respect, gelijkwaardigheid en oproep tot dialoog. Dit leidt mede tot het argument dat de moslims de dialoog moeten aangaan als gelovigen, niet als ideologen. Godsdienst moet godsdienst zijn en niet verworden tot een politieke ideologie - een duidelijke stellingname tegen het politieke islamisme.  

"Ons uitgangspunt moet een islamitische basis hebben. Moslims kunnen niet uit ideologische of politieke belangen handelen en die vervolgens in een islamitisch jasje steken of hun wensen louter als politieke ideeën naar voren brengen. Als wij deze neiging kunnen overwinnen, zal het ware beeld van de islam herkend worden. Het huidige vervormde beeld van de islam, dat uit het misbruik van zowel moslims als niet-moslims voor hun eigen doelstellingen voortvloeit, jaagt zowel moslims als niet-moslims angst aan."

Vervolgens geeft Gülen aan hoe de dialoog gevoerd moet worden. Hij doet dit op de in de islamitische wereld gebruikelijke wijze: hij citeert de aanwijzingen die God Himself hiertoe in de Qur'an gegeven heeft, namelijk met respect voor de andere profeten, zij die Mohammed voorgingen: 

"Discussieert niet met de mensen van het boek [*], behalve op een betere manier (dan zuiver redetwisten)." (Qur'an 29: 46)
[* de christenen, de joden en de andere godsdiensten]

Dit vers beschrijft welke wijze van benadering gebruikt zou moeten worden.

Ook citeert hij moslim-voorgangers die iets dergelijks zeggen: 

"De mening van Bediüzzaman over de vorm en de stijl van het debat is van groot belang: 
'Voor degenen die zich verheugen in het verslaan van een tegenstander in het debat is er geen genade'.” 

Over de dialoog zegt hij: 

"Liefde, medeleven, tolerantie en vergevingsgezindheid: de pijlers van dialoog."

Een aansporing tot zelfkritiek is hier wel in te lezen: 

"Zij die de wereld willen hervormen moeten eerst zichzelf hervormen. Om anderen op het pad naar een betere wereld te helpen moeten zij eerst hun eigen binnenwereld van haat, wrok en jaloezie zuiveren en hun buitenwereld met deugden bekleden."

Hoe dan ook, een goede voorzet - en hopelijk voor moslims overtuigend beargumenteerd. 

Het debat in Nederland

Keren wij, na deze moslimschrijvers, de imam en Gülen  - met hun soms markante argumentatie ('God zegt in de Qur'an ....') terug naar het debat zoals dit in Nederland gevoerd is en wordt. Dit debat verdient geen schoonheidprijs: de kwaliteit ervan is ronduit beroerd. Dit komt ook omdat het een debat is en geen dialoog, verre van dat zelfs. 

Dit komt natuurlijk deels door ons aller Geertje Wildebras, die niet debatteert, laat staan argumenteert, maar gewoon maar wat roept - steeds hetzelfde en steeds in one-liners, kreten. Natuurlijk kan de Qur'an niet verboden worden. Dit laat onverlet dat we beter op kunnen houden te spreken over de man en het eens gaan hebben over de zaak. 

Het dagblad Trouw heeft een markante rol gespeeld in dit debat. Met name in de wekelijkse bijlage Letter & Geest verscheen een lange serie artikelen over de islam. Gedegen artikelen en het lezen en bewaren zeker waard, maar wel - onder de toenmalige redactie van Jaffe Vink - met een weinig dialogische, weinig milde en respectvolle ondertoon. De hoofdredactie heeft dit gecorrigeerd door Jaffe Vink te vervangen; sindsdien is de toon milder en genuanceerder.

Jaffe Vink ging, met een hele ploeg ex-Trouw-medewerkers, naar het nieuwe neoconservatieve opinieblad Opinio, dat het debat op kritische en weinig dialogische toon voortzette in menig lang artikel - niet voor een gering deel volgeschreven door Iraanse Nederlanders. 

... lezen we in een oproep van drie "vooraanstaande" CDA-ers, zelfs om 

"een brede dialoog met de islam in Nederland op te starten. Maar een dialoog is alleen succesvol als beide partijen evenwaardig aan het woord komen en de wil hebben elkaar te verrijken door overeenkomsten en verschillen te erkennen, met inachtneming [van] en respect voor de Nederlandse rechtsstaat en de joods-christelijke [*] waarden en normen." 

[* en humanistische? Tw]

Zij beschrijven eerst de christelijke sociale leer, gebaseerd op de twee sociale encyclieken, het streven naar een goede samenleving en de cruciale basis daarvan: vrijheid. Vrijheid om een kerk te bouwen, dus ook om een moskee te bouwen. Hiermee gaan de moslims gaarne accoord, maar aan andere vrijheden, die van godsdienstkritiek bijvoorbeeld, moeten zij wellicht nog even wennen. Geef ze even de tijd hiervoor. Het Westen heeft hier eeuwen over gedaan, in welk proces zij het christendom juist vanwege die sociale leer een positief aandeel toekennen. [*]

[* De Verlichting noemen zij niet - Tw]

Op grond van de geschiedenis - de schrijvers beginnen bij de Universiteit van Bagdad en noemen dan enkele islamitische filosofen en het feit dat zij het zijn die Plato en Aristoteles naar het Westen hebben gebracht - stellen zij 

"dat het een weldenkend mens onmogelijk is te menen dat de islam in al zijn geschakeerdheid 'achterlijk' is of in zijn culturele uitingsvormen minderwaardig aan het christendom."

Vervolgens vergelijken zij Jezus en Mohammed. Eerst noemen zij de overeenkomsten op, maar dan een belangrijk verschil: Jezus bleef nederig en arm. Het volk wilde hem tot koning kronen, maar Jezus weigerde dit en trok zich terug om te bidden; hij stierf aan het kruis. Mohammed werd rijk en machtig: geestelijk, politiek en militair leider en ook nog eens rechter. [*] Nogal een verschil dus. 

[*Ook Mozes en Joshua hadden zo'n combinatie van functies. De trias politica bestond toen nog niet. Tw]

De schrijvers pleiten ervoor om die deugd van nederigheid toch maar na te volgen, dus zichzelf niet beter te achten dan 'de ander' en vanuit die houding een brede dialoog aan te gaan - met kennis van zaken, dus na de inhoud en de geschiedenis van de islam bestudeerd te hebben. 

"Het gebrek aan historisch perspectief maakt voor het oppervlakkige en populistische politieke bewegingen mogelijk handig in te spelen op gevoelens van onbehagen door de islam als een gevaarlijk oprukkende ideologie voor te stellen." 

"Ons probleem is niet 'de islam', maar een wederzijds gebrek aan inlevingsvermogen en een nog groter gebrek aan historisch perspectief over onze eigen democratische rechtsstaat en de rol die het christendom daarin heeft vervuld."

Zie hier de dialoog beschreven: 

Die dialoog is er al. Laten we er even in vogelvlucht naar kijken. 

De dialoog in Nederland

Dialoogdagen en -avonden vinden de laatste jaren overal in Nederland plaats. De mensen worden in kleinere groepen verdeeld, krijgen een maaltijd aangeboden en gaan met elkaar in gesprek, doorgaans aan de hand van een thema, onder leiding van tevoren getrainde gespreksleiders - getraind in de regels van de dialoog zoals hierboven aangegeven. Doorgaans zijn de deelnemers hierover erg tevreden. Het is alleen jammer dat de ontmoeting eenmalig blijft als men geen verdere afspraken maakt. 

Overal in Nederland zijn nu ook Raden voor Levensbeschouwing die, naast de religies, ook de humanisten in de gesprekken en bijeenkomsten betrekken. Sommige van deze raden organiseren blijvende gespreksgroepen met qua levensbeschouwing gemengde deelnemers. Het blijkt dat ontmoeting en dialoog hierin goed mogelijk zijn - zolang men de eigen theologie er maar buiten laat en zich concentreert op de eigen beleving en ervaring. 

In Roermond werd : De dialoog in de wijk" georganiseerd in een wijk met 57 culturen. Het project wordt gesteund door een wijkgroep, een vrouwengroep, een welzijnsorganisatie, de wijkkrant, bewonersgroepen, de gemeente, de wijkpolitie en de woningcorporatie. In het recent uitgegeven boek "Benoemen en Bouwen" van Doekle Terpstra en Maarten Heester (Ten Have 2008) wordt hierover verteld: 

"De volkswijk Kemp en Kitskenberg-Heide kent veel problemen: hangjongeren, overlast, afval op straat. De werkgroep 'Dialoog' wil dat de bewoners elkaar leren begrijpen en accepteren. Om die reden koos de werkgroep voor een dialoog en niet voor een discussie of debat.
[...]
Elke deelnemer vertelt een persoonlijk verhaal over zijn ervaringen met andere culturen, geïnspireerd door het thema 'onbekend maakt onbemind'. Niemand mag de spreker onderbreken. [...] Pas als alle deelnemers hun verhaal hebben gedaan, mogen zij elkaar vragen stelen.
[...]
'Gelukkig maar' [zegt moslima El Mrissani,] 'want daardoor laat je mensen uitspreken en kom je er echt achter wat ze bedoelen.'
[...]
El Mrissani heeft door de dialogen geleerd dat het onbegrip tussen mensen vaak ook letterlijk onbegrip is. 'Als je elkaar eenmaal begrijpt, blijk je je vaak druk te hebben gemaakt om niets.'
[...]"

In Panningen, gemeente Helden, ging na de moord op Theo van Gogh de moskee in vlammen op. Men vreesde spanningen tussen de plaatselijke Lonsdale-jongeren en de Nederlands-Marokkaanse jongeren, maar met name deze laatsten hielden zich voorbeeldig in. 

Voordien leefden de autochtone en allochtone dorpsgenoten langs elkaar heen, nadien gingen ze in een heel praktische dialoog samen een nieuwe moskee neerzetten die alleen al door de bouw, het gemiddelde tussen een kerk en een moskee, van de nieuwe integratie getuigde. 

Dus het kan: dialoog kan beter werken dan debat. En dialogen worden al overal gevoerd in Nederland. Ieder kan zich daarbij aansluiten. 

Het laatste woord is aan onze jonge gastschrijvers

Brugklassers schreven gedichten onder het motto "Wij zijn anders". Deze spreken voor zich.