8. EVALUATIE VAN HET PROJECT PREVENTIE SEKSUELE KINDERMISHANDELING

JAMES J. KRlVACSKA

INLEIDING

[Blz. 304]

Het feit dat seksueel misbruik van kinderen zich rond 1980 in de Verenigde Staten als een belangrijk maatschappelijk vraagstuk aandiende gaf een forse stoot tot de ontwikkeling van tal van programma's gericht op het voorkomen van zulk misbruik. 

Deze programma's verschilden in aandachtsveld, opzet en doelgroep aanmerkelijk van de pogingen tot preventie van lichamelijke en geestelijke verwaarlozing en mishandeling die in de jaren daaraan voorafgaand in het werk waren gesteld. Het voornaamste verschil was dat de nieuwe programma' s zich richtten op de kinderen zelf en niet meer op ouders of andere volwassenen die in staat zouden kunnen zijn om kindermishandeling tegen te gaan. 

Twee van de preventie-programma's van het eerste uur zijn 

Evenals de later ontworpen programma' s berustten deze op de veronderstelling dat kindermishandeling zich minder vaak zou voordoen naarmate kinderen er meer over wisten en zich beter bewust waren van manieren om mishandeling te voorkomen.

[Blz. 305]

De aanvankelijke pogingen om na te gaan of de preventie-programma's inderdaad bijdroegen tot een vermindering van het aantal gevallen van kindermishandeling kwamen neer op wat eufemistisch aangeduid zou kunnen worden als "consumenten-onderzoek". Hierbij werd aan kinderen, ouders en bij het programma betrokken beroepskrachten gevraagd of het programma naar hun zin was en of ze meenden dat het aan het doel beantwoordde [*2].  

Bij de daarop volgende stroom van preventie-programma's werd gepoogd na te gaan of de kinderen zich de daarin gehanteerde begrippen wisten eigen te maken en te onthouden. De geboekte resultaten toonden een gevarieerd beeld, hetgeen toe te schrijven was aan de sterk uiteenlopende omvang van de programma's, de daarin behandelde onderwerpen, de wijze van presenteren en de leeftijd van de betrokken kinderen. 

De meeste studies wijzen uit dat deelname van kinderen aan de programma's de kennis van kinderen omtrent kindermishandeling en de voorkoming daarvan in een statistisch significante mate doet toenemen. 

Ondanks dit feit wordt echter betwijfeld hoeveel waarde aan zulke resultaten gehecht moet worden: weliswaar wordt de kennis van kinderen vermeerderd, maar dikwijls gebeurt dat niet in zo'n mate dat ze deze de materie ook werkelijk gaan beheersen. 

Bovendien zijn dergelijke evaluaties beperkt tot de vraag of de kennis vergroot is. Ze gaan voorbij aan de vraag waar het uiteindelijk om draait, namelijk: leidt deze grotere kennis tot een effectiever tegengaan van kindermishandeling? 

Er is tot op heden weinig onderzoek gedaan naar de correlatie tussen 

Diverse auteurs, bij voorbeeld 

hebben praktijksimulaties van kinderontvoering uitgevoerd om na te gaan of preventie-programma's de kans dat een kind ontvoerd wordt verkleinden. 

De resultaten liepen uiteen, hoewel in het algemeen werd vastgesteld dat kinderen in contact met vreemden meer op hun hoede waren en beter in staat om situaties te vermijden waarin ze ontvoerd zouden kunnen worden. De desbetreffende programma' s hielden echter een zeer intensieve training van vele uren onder vier ogen in. Bovendien verlangt de onderkenning van een gevaar voor ontvoering bij kinderen minder grote cognitieve en sociale vaardigheden dan de onderkenning van seksueel misbruik dat doet.  

Meer recentelijk zijn pogingen in het werk gesteld om de preventieve werking van de programma's vast te stellen door kinderen situatieschetsen voor te leggen en hun te vragen onderscheid te maken tussen veilige en onveilige situaties en aan te geven hoe er gehandeld zou moeten worden [*9]. 

Helaas lag het er in de bij dergelijk onderzoek gebruikte situatieschetsen meestal dik bovenop wanneer er wel en niet van mishandeling sprake was. Ze verlangden van kinderen niet het scherpe oordeel des onderscheids dat in het dagelijks leven veelal wel vereist is.

  Blz. 306]

Er bestaat toenemende bezorgdheid dat de programma's kinderen een misplaatste afkeer van aanraking en lichamelijke intimiteit bijbrengen in een leeftijdsfase waarin zulke intimiteit van essentieel belang is voor een normale psycho-sociale ontwikkeling [*10]. 

Daarbij is met name een punt van aandacht welke invloed het op de psychische, seksuele en erotische ontwikkeling van kinderen heeft dat hun eerste openlijke bespreking van seksualiteit betrekking heeft op zulke uiterst negatieve zaken als seksueel misbruik en incest. Kinderen zijn seksuele wezens en velen van hen hebben seksuele ervaringen opgedaan, die variëren van zelfbevrediging tot seksueel contact met anderen [*11]. De meeste preventie-programma's gaan aan dergelijke ervaringen voorbij, met als gevolg dat het kind zelf zulke ervaringen moet integreren met de negatieve boodschap over seks die door de programma's wordt overgebracht [*12].  

Er bestaan ook anekdotische aanwijzingen dat kinderen de in de programma's vervatte informatie niet op de juiste wijze verwerken. Daaraan debet zouden zijn 

Aangezien de meeste preventie-programma's tot doel hebben, kinderen melding te laten doen van seksueel misbruik in heden en verleden, hebben deze programma's een identificatie-functie: zij vereisen dat het kind een classificatie maakt door van gebeurtenissen vast te stellen of ze wel of geen seksueel misbruik betroffen. 

Deze classificatie kan tot vier verschillende resultaten leiden:  

De kans dat elk van deze uitkomsten zich voordoet kan worden geschat op basis van de mate waarin seksueel misbruik zich in de samenleving voordoet en van hetgeen bekend is omtrent de betrouwbaarheid van het preventie-programma als middel tot identificatie van seksueel misbruik. 

Gegeven de elders beschreven problemen die inherent zijn aan het ontwikkelen van zo'n programma, kan een betrouwbaarheid van 80% als een ruime schatting worden beschouwd. Wanneer er voorts van wordt uitgegaan dat van de bevolking als geheel tien procent als kind seksueel misbruikt is, dan is de kans op een vals-positieve uitkomst twee keer zo groot als die op een juist-positieve uitkomst [*14 << met uitleg].  

[Blz. 307]

In de haast om seksueel misbruik van kinderen te voorkomen is onvoldoende aandacht geschonken aan de uitwerking die preventie-programma's hebben op de ontwikkeling van kinderen en op hun begrip van affectie, aanraking en seksualiteit. Evenmin is voldoende aandacht gegeven aan de gevolgen voor hun relaties met anderen en voor de wijze waarop zij lichamelijk contact met anderen beoordelen. 

In het onderhavige onderzoek is een poging gedaan om dergelijke gevolgen te onderzoeken voor een in brede kring gebruikt programma: het Child Assault Prevention Project (CAPP).

DE GEVOLGDE METHODE

Aan leerlingen uit de zes basisschool-klassen (leeftijden van zes tot twaalf jaar) werd in één sessie een presentatie gegeven van het CAPP. Het project bestaat uit een les waarin de kinderen wordt geleerd dat ze het recht hebben veilig, sterk en vrij te zijn. 

Vervolgens krijgen ze drie rollenspellen te zien waarin de volgende situaties worden uitgebeeld: 

Bij elke situatieschets wordt de kinderen gezegd, op te komen voor hun recht om veilig, sterk en vrij te zijn door nee te zeggen, te schreeuwen en weg te rennen 

(indien nodig door te schoppen, slaan en bijten om zich los te rukken in het geval ze door de ander worden tegengehouden) 

en iemand van de gebeurtenis op de hoogte te stellen. Er volgt steeds een tweede situatieschets waarin het kind reageert zoals het hem is geleerd door degenen die het programma presenteren.

Bij leerlingen van drie klassen werd de kennis van in het CAPP gehanteerde begrippen getest. Leerlingen in de derde en zesde klasse (leeftijden 8/9 jaar en 11/12 jaar) kregen zowel voor als na het programma een test, terwijl de leerlingen uit de eerste klasse (leeftijd 6/7 jaar) de test pas na het programma kregen.

De evaluatiemethode bestond uit drie gedeelten. 

In tegenstelling tot de "wat doe je als ..." situatieschetsen (zoals die bij voorbeeld door Wurtele werden gebruikt [*15]), leken de hier gehanteerde sterk op degene die in de rollenspellen voorkwamen. Daardoor sloten de keuzen die de kinderen in de diverse situaties moesten maken meer aan bij die waarmee ze in het dagelijks leven worden geconfronteerd. 

De "eerste- en derdeklassers kregen de vragen voorgelezen en hun mondelinge antwoorden werden woordelijk opgeschreven door een leraar. De zesdeklassers gaven zelfstandig schriftelijk antwoord. 

Voordat de testresultaten gescoord werden, werden daartoe voor elke vraag criteria opgesteld en werden deze met de CAPP coördinator op juistheid nagekeken waarna er enkele ondergeschikte veranderingen werden aangebracht. Vervolgens werden alle tests gescoord aan de hand van deze criteria, zodat de uitkomsten zo consistent mogelijk zouden zijn.  

[Blz. 308] 

Aan het onderzoek deden twintig eersteklassers en twintig derdeklassers mee (in beide gevallen tien jongens en tien meisjes). Alle derdeklassers maakten zowel voor als na de voorstelling de test. Van de zesdeklassers maakten er 76 de test voorafgaand aan de voorstelling, van wie er tien niet aanwezig waren bij de test na afloop daarvan. Daarom werden alleen de resultaten geanalyseerd van de overige 66 leerlingen (37 jongens en 29 meisjes).  

DE RESULTATEN

De eersteklassers

De kinderen uit de eerste klas behaalden de volgende gemiddelde scores bij de kennis-test en de situatieschetsen-test (zie bijlagen I en 3).  

Deze resultaten. geven aan dat, of het nu aan de wijze van presenteren of aan de mate van voorkennis bij de kinderen lag, zij rond 50% of minder van de begrippen kenden. 

Een nadere analyse van de antwoorden wees uit dat de leerlingen zich niet herinnerden dat ze iemand moesten inlichten over de gevaarlijke situatie waarin ze hadden verkeerd, dat ze zich de drie in het CAPP geformuleerde rechten (veilig, sterk en vrij) niet herinnerden en dat ze er nog steeds toe neigden te antwoorden dat een kind alles moet doen wat een volwassene hem zegt.

  [Blz. 309] 

De resultaten bij de andere test stemden sterk overeen met die van de kennistest: gemiddeld behaalden de kinderen vijftig procent of minder van het totaal aantal te behalen punten. Ook hier bleek dat de kinderen er vaak niet aan dachten iemand van het gebeurde op de hoogte te stellen.  

Wat betreft hun vermogen om veilige en onveilige situaties van elkaar te onderscheiden bleek dat deze kinderen vaak veilige situaties als onveilig karakteriseerden. Daarbij beoordeelde 90% van de jongens en 70% van de meisjes ten minste eenmaal een veilige situatie niet als zodanig, terwijl 45% van alle kinderen zelfs de drie veilige situaties A, B en D als onveilig aanmerkten. 

Vanzelfsprekend drukte dit de score van deze test sterk. Hierbij moet worden aangetekend dat dit resultaat niet onverwacht is. Om deze test te kunnen maken moet het kind beschikken over een veelheid van cognitieve vaardigheden die bij zevenjarigen vaak nog weinig ontwikkeld zijn, zoals het vermogen om in de juiste mate te kunnen generaliseren, onderscheid te maken en te categoriseren. Op deze leeftijd zijn kinderen doorgaans weinig in staat tot abstract denken en neigen ze ertoe situaties zwart-wit te bezien. Daar ze het vermogen missen om fijne nuances te maken, hebben ze de neiging te veel te generaliseren. Voor kinderen van zeven zijn regels absoluut geldig [*16]. 

De twee situaties die het meest frequent als onveilig werden gekarakteriseerd waren die stoei-scène en de zoenende oom. Ten slotte beschouwde 5% van de leerlingen een of meer van de onveilige situaties ten onrechte als veilig.  

De test waarmee getracht werd de emotionele respons na te gaan wees uit dat 20 % van de jongens en 30% van de meisjes na de voorstelling van het CAPP-programma zeiden dat ze angstiger waren geworden. Voorts was na de voorstelling 

Situatieschets nummer 7 [#G.], waarin een moeder haar kind een pak slaag gaf werd door 10% van de kinderen als misbruik of anderszins misplaatst gedrag aangemerkt.  

Al met al zijn deze uitkomsten in overeenstemming met hetgeen in de literatuur pleegt te worden gesteld, namelijk dat het moeilijk is kinderen op deze leeftijd de begrippen bij te brengen met betrekking tot de preventie van seksueel misbruik. 

Kenmerkend voor deze leeftijdsgroep is dat informatie moeilijk wordt onthouden of in de juiste mate gegeneraliseerd. Er is meer tijd nodig om deze kinderen de begrippen in zich op te doen nemen, er met hen over te spreken en de begrippen te integreren in hun doen en laten dan bij oudere kinderen het geval is. Ze hebben in hun leven ook minder ervaring opgedaan waaruit ze kunnen putten, wat hen zou helpen om het geleerde in een bepaalde context te plaatsen. Dit zou een van de voornaamste oorzaken kunnen zijn van de toegenomen angst waarvan bij sommige kinderen naar ze zelf zeiden sprake was.  

De derdeklassers

De leerlingen van de derde klasse behaalden gemiddeld de volgende scores bij de kennis- en situatieschetsentest, die zowel voor als na de voorstelling werden afgenomen.  

[Blz. 310]

Een beoordeling van de resultaten laat zien dat zich zowel bij jongens als meisjes een significante kennisvermeerdering voordeed. De grootste winst werd veroorzaakt doordat de kinderen er na de voorstelling significant vaker aan dachten iemand van de gevaarlijke gebeurtenis op de hoogte te stellen dan ze daarvoor hadden gedaan. Veel leerlingen konden zich niet de drie rechten (veilig, sterk en vrij) herinneren en waren niet in staat aan te geven wanneer er wel en niet van klikken sprake was (de meesten dachten zowel voor als na de voorstelling dat er in beide genoemde voorbeelden niet van klikken sprake was).  

Er viel echter geen significante toename van het vermogen om misbruik te voorkomen waar te nemen. Dat zou twee oorzaken kunnen hebben. 

[Blz. 311]

Dit betekent dat het programma er niet toe leidde dat de leerlingen meer dan voorheen een andere volwassene inlichtten over het gebeurde. Dat niettegenstaande het feit dat ze bij de kennistest juist wel significant vaker aangaven dat ze dat moesten doen. Kennelijk zijn de leerlingen wel in staat overgedragen kennis te reproduceren, maar wil dat nog niet zeggen dat ze in staat zijn deze kennis in de praktijk op de juiste manier toe te passen.  

Alles bij elkaar maakte 

De emotie-test liet geen significante verandering door het programma zien. 

Samengevat laten deze resultaten een significante verbetering van de kennis van de leerlingen zien, zonder dat zij echter in staat blijken de verworven kennis in de praktijk toe te passen. 

Dit was deels toe te schrijven aan het feit dat reeds voor de test het kennisniveau goed op peil was. Hieraan moet worden toegevoegd dat, ondanks de significante kennisvermeerdering, toch het gemiddelde aantal goede antwoorden nauwelijks boven de 50% uitkwam. Dit wijst erop dat er belangrijke hiaten in de kennis van de bij het CAPP gehanteerde begrippen bestaan, in het bijzonder waar het betrof de drie rechten van kinderen en het beoordelen of er wel of niet van klikken sprake was.  

De zesdeklassers

De resultaten van de zesdeklassers bij de kennistest en de situatieschetsen-test, voor en na de voorstelling, waren als volgt.  

[Blz. 312]

Analyse van de resultaten voor en na de voorstelling liet een significante verhoging van het kennisniveau bij zowel jongens als meisjes zien. Het grootste gedeelte daarvan betrof het vaker noemen van de noodzaak een derde over de gebeurtenis in te lichten, alsmede het vaker kunnen noemen van de drie rechten: veilig, sterk en vrij zijn. De leerlingen waren er ook beter in, "iemand hun verhaal te vertellen totdat er geloof aan wordt gehecht." 

Zowel voor als na de voorstelling gaf een ruime meerderheid van de leerlingen aan dat ze niet alles behoeven te doen wat hun door een volwassene wordt opgedragen. Evenals in de andere klassen waren de leerlingen veelal niet in staat de vragen met betrekking tot klikken goed te beantwoorden (de meesten dachten dat er in geen van beide gevallen van klikken sprake was).  

[Blz. 313]

Er werd geen significante toename waargenomen van het vermogen om gevaar tegen te gaan. Net als bij de derdeklassers kwam dit deels doordat de resultaten voorafgaand aan de test reeds hoog waren. De voorstelling leidde er niet toe dat de kinderen op een groter aantal methoden konden komen om een situatie het hoofd te bieden. Het cruciale inlichten van een derde werd na de voorstelling niet significant vaker genoemd dan daarvoor, hetgeen erop wijst dat de hieromtrent verworven kennis niet werd vertaald in concrete handelingen bij de situatieschetsen-test.  

Het vermogen om onderscheid te maken tussen veilige en niet-veilige situaties verschilde na de voorstelling aanzienlijk van daarvoor. 

De jongens waren bij de na-test significant meer geneigd om veilige situaties als onveilig te beschouwen (voor de voorstelling maakte 35% van de jongens die fout; erna 49%). Ook waren ze minder geneigd een onveilige situatie ten onrechte voor veilig te houden (een verschuiving van 16% naar 5%). Al met al wijst dit op een verschuiving naar grotere behoedzaamheid bij de jongens.  

Ook de meisjes vertoonden na de voorstelling significant vaker de neiging om een veilige situatie als onveilig te bestempelen (van 41% naar 47%). Anders dan de jongens waren ze echter niet significant minder geneigd om een onveilige situatie ten onrechte als veilig aan te merken (verschuiving van 17% naar 8%). De foute beoordeling van een veilige situatie als onveilig deed zich het vaakst voor bij de stoeipartij en de zoenende oom. Het beoordelen van een onveilige situatie als veilig betrof het vaakst de man in de auto die de weg vroeg.  

De emotie-test toonde niet aan dat de leerlingen na de voorstelling in sterkere mate geloofden dat ze zouden worden gepest, op een ongepaste manier worden aangeraakt of ontvoerd. De meisjes waren echter meer geneigd, het pak slaag van de moeder in de laatste situatieschets te beschouwen als mishandeling of als misplaatst gedrag (een stijging van 7% naar 14%). 

Van alle kinderen gaf 8% aan dat ze banger waren geworden en 14% gaf aan dat ze zich na het programma zorgen hadden gemaakt dat hun iets ergs zou kunnen overkomen.  

Samengevat bleek dat de zesdeklassers van het begin af aan wantrouwiger en voorzichtiger waren dan de jongere kinderen en dat hun wantrouwen en voorzichtigheid nog toenamen nadat ze de voorstelling hadden gezien. Evenals dat bij de derdeklassers het geval was nam hun kennis van zaken significant toe, zonder dat er een belangrijk verschil viel waar te nemen in hun vermogen om die kennis in het leven van alledag toe te passen.  

BESPREKING VAN DE RESULTATEN

De antwoorden die de leerlingen gaven op de in het kader van de CAPP-evaluatie gestelde vragen laten een belangwekkend patroon zien. 

[Blz. 314] 

Deze uitkomsten zijn in overeenstemming met die van andere evaluaties van preventieprogramma's met betrekking tot seksueel misbruik van kinderen. Zowel de hoge mate van voorkennis als de problemen bij het vertalen van het geleerde naar het handelen in de praktijk worden in de literatuur vermeld [*17].  

De resultaten wijzen voorts uit dat naarmate de leerlingen ouder zijn, hun kennis van zaken zowel voor als na de voorstelling toeneemt. Dit geeft aan dat de mate van nieuwe kennis die kinderen in één zitting kunnen opdoen beperkt is, een bevinding die strookt met de uitkomsten van opvoedkundig onderzoek en de resultaten die zijn verkregen bij ander onderzoek naar de preventie van kindermishandeling.  

Merkwaardig is dat bij de meisjes uit de eerste en zesde klasse zich de grootste toename van angst en bezorgdheid voordeed. Bovendien merkten de eersteklassers het vaakst veilige situaties als onveilig aan, gevolgd door de zesdeklassers. Bij de derdeklassers trad deze beoordelingsfout minder vaak op. 

Een analyse van dit responspatroon, gevoegd bij gegevens uit de ontwikkelingspsychologie, doet veronderstellen dat de bepalende factoren verschillen naarmate het de eerste dan wel de zesde klasse betreft.  

Voor de eersteklassers geldt dat de cognitieve vaardigheden generalisatie, onderscheid maken en categorisatie nog niet sterk ontwikkeld zijn. Deze kinderen hebben behoefte aan duidelijke en expliciete regels voor het categoriseren van voorwerpen, gedragswijzen en gebeurtenissen. Echter, zelfs dan zal hun vermogen om de regels in nieuwe situaties op de juiste wijze toe te passen beperkt zijn. Ze hebben bovendien minder levenservaring opgedaan die hen kan helpen het geleerde in een bepaalde context te plaatsen. 

Dientengevolge levert het in zich opnemen van het geleerde en het integreren daarvan in hun doen en laten hun problemen op. Hun categorisatie is ongenuanceerd; ze zijn gewend te werken met dichotomieën: zwart/wit, goed/fout enzovoort, een wijze van categoriseren die zich doorgaans richt op de meest saillante aspecten van de gebeurtenis, het voorwerp of het gedragspatroon dat ze in een categorie moeten onderbrengen. 

Dit leidt tot het overmatige generaliseren dat in leersituaties aan zevenjarigen eigen is. Voor hen komt leren neer op een reeks van opeenvolgende benaderingen van het gewenste gedrag, waarbij de tolerantiegrenzen steeds nauwer worden getrokken. Hierdoor wordt hun vermogen tot categoriseren langzaam en met veel moeite vergroot. De resultaten van de eersteklassers zijn daarom waarschijnlijk toe te schrijven aan de wijze van kennisopneming van die leeftijdsgroep en hun cognitieve beperkingen.  

Zesdeklassers daarentegen zijn in dit opzicht veel vaardiger. Ze zijn gewend aan het maken van categorisaties en hebben dit dan ook in hun hele vakkenpakket moeten doen 

(of het nu gaat om het onderscheid tussen bijwoorden en bijvoeglijke naamwoorden of tussen gewervelde en ongewervelde dieren). 

[Blz. 315] 

Wanneer er duidelijke en expliciete regels zijn voor het classificeren dan zijn, ze in staat tot deze regels ook in nieuwe situaties juist toe te passen en zich een goed oordeel te vonden. 

Waarom dan bleken ze er vaak niet aan te denken, derden in te lichten, beschouwden ze vaak veilige situaties als onveilig en beschouwden ze een betrekkelijk gebruikelijk opvoedkundige maatregel als ongepast of als mishandeling? 

Diverse factoren zouden in onderlinge wisselwerking tot deze uitkomst geleid kunnen hebben.

Kinderen in deze leeftijdsgroep zijn tegenwoordig zelfstandiger dan, althans in de twintigste eeuw, ooit het geval was. Ze worden sneller volwassen en er worden hun op jongere leeftijd verantwoordelijkheden toegeschoven. Ze stellen het ook op prijs, onafhankelijk te zijn en voor zichzelf te kunnen zorgen. 

Daardoor zouden kinderen van deze leeftijd in situaties die niet ondubbelzinnig onveilig voor hen zijn er minder toe geneigd kunnen zijn, volwassenen erbij te roepen en er in plaats daarvan de voorkeur aan geven de zaak zelf af te handelen. Het zou interessant zijn (en een goede vraag voor een toekomstige evaluatie) om een situatieschets toe te voegen waar het kind in onmiskenbaar gevaar verkeert (bij voorbeeld werkelijk gepakt is) om te zien of er in zulke gevallen een grotere neiging bestaat om een andere volwassene in te schakelen.  

Vier van de 29 meisjes uit de zesde klasse beschouwden het pak slaag dat de moeder haar kind in de laatste situatieschets gaf als mishandeling of misplaatst gedrag. Twee van hen vonden dat ook voor de voorstelling, dus kennelijk heeft het rollenspel de mening van twee meisjes doen veranderen [*18]. 

Hoewel dit een statistisch significante stijging is, is het moeilijk na te gaan welke betekenis hieraan moet worden toegekend. Op dit moment kan men niet veel meer zeggen dan dat het potentiële effect van het CAPP op de wijze waarop slaan en soortgelijke opvoedingsmaatregelen door de kinderen worden beoordeeld nader moet worden onderzocht.  

De laatste kwestie, te weten de toegenomen onjuiste beoordelingen van veilige situaties als onveilig is een punt van grote zorg. Dit resultaat zou veeleer het gevolg kunnen zijn van de maatschappelijke associaties die door de boodschap van het CAPP worden opgeroepen. 

Om te beginnen was voorafgaand aan de voorstelling het aantal beoordelingsfouten al hoog. Dit lijkt in overeenstemming met een landelijke trend voor kinderen in de desbetreffende leeftijdsgroep. 

Er valt te beluisteren dat deze kinderen in toenemende mate angst wordt ingeboezemd over kwesties die landelijk in de belangstelling staan: echtscheiding, kernoorlog, drugs enzovoort. Gegeven de grotere aandacht die de media geven aan kindermishandeling en -ontvoering

(uiteenlopend van het televisienieuws tot de foto's van kinderen op pakken melk en cornflakes),

hoeft het niet te verbazen dat kinderen hierdoor overgevoelig worden en overmatig voorzichtig worden. Als dit het geval is dan heeft het CAPP als effect dat hun wantrouwen wordt bevestigd, aangemoedigd en versterkt.  

[Blz. 316]  

Een van de redenen waarom zo veel kinderen de oom die zijn neefje of nichtje een nachtzoen gaf verkeerd beoordeelden was dat deze situatieschets zo leek op degene die in een van de rollenspellen als onveilig werd voorgesteld. Dit is met opzet gedaan. Het is van cruciaal belang dat, wanneer we proberen kinderen bij te brengen hoe ze voor zichzelf kunnen opkomen, we hen niet overgevoelig maken of hen alledaagse gebeurtenissen die ze als plezierig zouden moeten beschouwen uit de weg doen gaan. 

Het voornaamste verschil tussen de situatieschets in het rollenspel en die in de test was gelegen in de emotionele betrokkenheid van het kind. In het rollenspel was het angstig, gespannen en niet op haar gemak. In de test was de situatie er een van plezier, genoegen, warmte en affectie. 

Dat een groot aantal kinderen deze elementen zijn ontgaan geeft veel te denken. Het probleem bij veel preventie-programma's is dat ze voorvallen van misbruik presenteren zonder deze in een maatschappelijke context te plaatsen. 

Kinderen wordt verteld dat ze de baas zijn over hun lichaam, maar moeten dit gegeven zien te integreren met tal van alledaagse gebeurtenissen waarbij ze er niet de baas over zijn. Of een handelwijze neerkomt op seksueel misbruik of mishandeling kan echter niet worden vastgesteld zonder dat wordt gezien naar de maatschappelijke en intermenselijke context waarin deze handeling plaatsvindt. Het is echter moeilijk kinderen een juist oordeel over deze context bij te brengen, met name indien we aan vraagstukken van de ontwikkelingspsychologie, kinderseksualiteit daarbij inbegrepen, voorbijgaan.  

Neem het rollenspel met de oom die een zoen verlangt. In de eerste versie zet Anne's oom de televisie uit en stelt voor dat het meisje naast hem komt zitten, waarna hij haar vraagt hem een zoen te geven. Wanneer ze dat weigert probeert hij haar eerst daartoe te bewegen door haar een cadeautje te beloven en als dat nog niet helpt, gebiedt hij haar hem te zoenen.  

In de tweede uitvoering, waarin Anne moet laten zien wat ze heeft geleerd, staat zij op haar recht wanneer oom Harry de televisie afzet. 

Vanzelfsprekend is er op zich geen sprake van misbruik wanneer een volwassene een kind dat onder zijn hoede is zegt dat de TV uit moet. Desalniettemin wordt hier gesteld dat Anne haar drie rechten (veiligheid, kracht en vrijheid) met betrekking tot de televisie doet gelden. Vervolgens vraagt oom Harry om een zoen en Anne weigert beslist. 

Het probleem is hier dat Anne' s gemoedstoestand voorafgaand aan die weigering niet wordt duidelijk gemaakt, zoals wel werd gedaan in de eerste uitvoering. Daar werd aangegeven dat Anne het onplezierig vond om haar oom te zoenen. In de tweede uitvoering daarentegen wordt de aandacht gericht op het gedrag van oom Harry (de zoen, die op het moment dat Anne weigert helemaal niet is afgedwongen) en niet op het feit dat Anne zich niet op haar gemak voelt.  

Wanneer de kinderen vervolgens de test maken zijn ze er niet op gericht te zoeken naar dit soort innerlijke aanwijzingen, maar veeleer op het reageren op uiterlijke verschijnselen, zoals in deze beide gevallen de oom die een zoen wil hebben. 

Helaas wordt het probleem niet noodzakelijkerwijze opgelost door meer informatie te verschaffen over Anne's gemoedstoestand. Daardoor zou namelijk de vraag of er wel of niet van misbruik sprake is uitsluitend komen af te hangen van hoe het kind de desbetreffende gebeurtenis ervaart en zou de intentie van de volwassene niet aan bod komen. 

Gegeven de regelmaat waarmee volwassenen elkaars bedoelingen al verkeerd verstaan, kan verwacht worden dat kinderen eens te meer geneigd zullen zijn gedrag ten onrechte aan te merken als misbruik wanneer ze slechts op hun eigen gevoelens met betrekking tot dit gedrag zouden afgaan. Dit zal zeker het geval zijn wanneer die gevoelens mede zijn gevormd door een preventie-programma zoals het hier besprokene.  

SLOTWOORD

De uitkomsten van dit onderzoek geven aan dat kinderen er moeite mee hebben, zich de begrippen eigen te maken die relevant zijn in het kader van de preventie van misbruik. Jongere kinderen hebben daarmee grotere moeilijkheden dan oudere kinderen. Bovendien heeft het onderzoek geen aanwijzingen gevonden dat kinderen in staat zijn hun kennis toe te passen in de praktijk: kinderen bleken in concrete situatieschetsen, bedoeld om hun onderscheidend vermogen te testen, niet in staat te zijn veel van het geleerde te vertalen naar het geschetste voorval. 

Evaluaties van preventie-programma's moeten om te beginnen de uitwerking van de programma 's op het leven en denken van kinderen onderzoeken. 

Zoals eerder werd beschreven loopt men, wanneer in dergelijke programma's identificaties moeten worden gemaakt, het risico dat er zich veel vals-positieven voordoen: kinderen menen misbruik waar te nemen waar dat zich niet voordoet. De uitkomsten van dit onderzoek geven weer hoe in de praktijk kinderen op een dwaalspoor kunnen raken door het maken van dergelijke beoordelingsfouten. 

Evenzeer als veel kinderen die feitelijk seksueel misbruikt zijn dit misbruik nooit rapporteren, kunnen we aannemen dat veel kinderen die ten onrechte menen misbruikt te zijn (doordat ze door een preventie-programma in de war zijn gebracht) dit evenmin aan iemand vertellen. 

Dientengevolge zijn deze kinderen ertoe gedoemd zichzelf als slachtoffer te zien, of ten minste een paranoïde afkeer te krijgen van intimiteit met familieleden en vrienden. En indien zij zich geroepen voelen, wel over het gebeurde te spreken en het als een geval van "misbruik'! te melden (of alleen maar te polsen of het dat wellicht was), zal dat helaas maar al te vaak gevolgen hebben die zowel het kind zelf als degene die ten onrechte van misbruik beticht is grote schade berokkenen [*19].  

Preventie-programma's moeten beschouwd blijven worden als experimenten, die tal van onbekende effecten op kinderen hebben. 

Het is van essentieel belang dat de uitwerking van pogingen om kinderen de begrippen uit preventie-programma's bij te brengen op de verdere ontwikkeling van die kinderen wordt onderzocht. Een dergelijke evaluatie zal strikt en onbuigzaam de gevolgen voor kinderen vaststellen op cognitief, sociaal, emotioneel, intermenselijk en seksueel terrein. 

Een dergelijke evaluatie is nodig voordat grote groepen leerlingen aan dergelijke programma' s worden blootgesteld. 

[Blz. 318]