De Deense krant Jyllands Posten publiceerde onlangs enkele cartoons van de profeet Mohammed die een storm van protest hebben veroorzaakt in de islamitische wereld.

Zoals een bevriende progressieve moslim mij vertelde, voelen velen zich persoonlijk beledigd door deze cartoons. Dat zit volgens mijn vriend zo in elkaar:

Mohammed is de voornaamste profeet voor de moslims, ofwel de ‘Ware Moslim’. Hij vertegenwoordigt daarmee religieus gezien het hoogste wat een mens hier op aarde kan bereiken. Hij is het rolmodel bij uitstek waarmee alle gelovigen zich kunnen (en dienen te) identificeren Door Mohammed te beledigen, beledig je in de beleving van velen dan ook indirect iedereen die zijn leer probeert te volgen. Het is de ultieme uiting van minachting.

De cartoonisten die de gewraakte tekeningen hebben gepubliceerd beroepen zich op het principe van persvrijheid of de vrijheid van meningsuiting.

Het is zeer de vraag of dat hier wel de boventoon moet voeren, even afgezien van de vraag of het wel om meningsuiting gaat (welke mening is hier nou eigenlijk aan de orde?). Het recht op vrije meningsuiting is een van de mensenrechten, maar het is niet het meest centrale recht. Alle mensenrechten komen op de een of andere manier voort uit het respect voor de individuele menselijke waardigheid. Zo is respect voor ieders levensovertuiging daar al evenzeer een uiting van.

Daarmee wil ik oproepen tot wraakacties naar aanleiding van collectieve belediging niet vergoelijken, omdat die in de praktijk ook tegen iemands menselijke waardigheid ingaan. Maar als Mohammed werkelijk zo belangrijk is binnen de islamitische wereldbeschouwing en de niet-moslim daarvan voldoende op de hoogte is (wat men bijvoorbeeld zeker mag verwachten van een journalist of cartoonist), dan geeft het geen pas als hij (of zij) de profeet willens en wetens beledigt.

Hij kan bijvoorbeeld volstaan met een analyse van bepaalde cultuurgebonden gebruiken in de islamitische landen, pleiten voor progressieve hervormingen of interpretaties van de Koran, of filosofische argumenten aanvoeren waarom hijzelf bijvoorbeeld niet in (deze) God of een (of deze) openbaring gelooft. Dat kan op een redelijke, respectvolle en beschaafde manier gebeuren, die overigens al eeuwenlang binnen de islamitische traditie past, d.w.z. zonder mensen onnodig te beledigen. Je hoeft geen moslim te zijn om respect op te kunnen brengen voor de islam.

De manier waarop er op sociaal economisch niveau wordt omgegaan met de moslimminderheden in westerse landen is ronduit beschamend en het lijkt erop dat de onfatsoenlijke uitingen van minachting voor islam als het ware moeten ‘bevestigen’ dat moslems echt achterlijk en dus tweederangsburgers zijn. In dat opzicht is zelfs een vergelijking met anti-semitische karikaturen uit de jaren ’30 niet te ver gezocht.

Ideologisch respect begint uiteraard met het respecteren van de meest centrale figuren en overtuigingen. Alleen als die (vanuit het oogpunt van mensenrechten e.d.) inherent verderfelijk zijn, mag men ze eventueel nog op een respectloze wijze belachelijk maken. Weinigen zullen bijvoorbeeld moeite hebben met karikaturen van Ceaucescu, Pinochet of Hitler. Maar als je vindt dat Mohammed evenzeer mag worden gekarikaturiseerd als zulke tirannieke dictators, lijk je in feite te zeggen dat de profeet en zijn beweging al net zo perfide is. Dit verklaart waarschijnlijke mede de - op het eerste gezicht disproportioneel overkomende - reacties van moslems.

Nu zullen velen zeggen dat we in het westen toch ook volop de draak mogen steken met Jezus, het christendom of de paus, hoewel die mening zeker niet door alle westerlingen wordt gedeeld. Het cruciale verschil is volgens mij echter in ieder geval dat die spot niet gepaard gaat met het systematisch sociaal economisch achterstellen en stigmatiseren van christenen, of met een voelbare afkeer van deze bevolkingsgroep. Vandaar dat een film als The Secret Life of Brian doorgaans vooral als grappig (in plaats van beledigend) en daarmee ook als onschuldig wordt ervaren, inclusief door veel christenen.

Laten we hoe dan ook hopen dat de Deense cartoonisten snel hun excuses aanbieden en inzien dat de vrijheid het meest gediend is met respect voor de levenssfeer en gevoeligheden van andersdenkenden. Dat die gevoeligheden niet exact overeenkomen met de eigen gevoeligheden ligt voor de hand, omdat men immers te maken heeft met een andere ideologie.

Meer ruimdenkendheid en mildheid onder moslims is vooral te verwachten als zij het gevoel hebben over het algemeen op een basaal respect te mogen rekenen.

Zie ook:

RAAD VAN KERKEN ROEPT OP TOT BEZINNING EN DEËSCALATIE