Citaten uit

In gesprek met de islam (1)

Wendy Asbeek en Jan Schooneboom; De Helling, Zomer 2006

Wendy Asbeek en Jan Schooneboom zijn verbonden aan de WRR en auteurs van het rapport Dynamiek in islamitisch activisme, april 2006

De WRR adviseerde onlangs om contacten aan te gaan met het islamitisch activisme. ‘Naïef’, zo luidde de kritiek. De auteurs lichten toe waarom toenadering zoeken verstandiger is dan uitsluiten.

[...]

‘Islamitisch activisme’ is het centrale onderwerp van het advies van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) dat in april uitkwam. Het is een paraplubegrip voor al die manifestaties van zelfbewuste en strijdbare moslims die hun religie hanteren als inspiratiebron voor het inrichten van politiek, staat, recht en samenleving.

[...]

Explosief

[...]

Het voortduren van een toestand van preoccupatie met veiligheid, verscherpte waakzaamheid en grote argwaan tussen bevolkingsgroepen is een weinig aanlokkelijk perspectief. Radicalisering wordt er ook eerder door gevoed dan afgezwakt.

De huidige situatie in omringende moslimlanden geeft weinig hoop op vermindering van de interne spanningen.
[...]
Dit vormt een explosief mengsel. Handhaving van de politieke status quo in moslimlanden lijkt in deze omstandigheden wel de minst gelukkige optie om de spanningen in die samenlevingen te verminderen.

Tegen deze achtergrond is de WRR uitdrukkelijk op zoek gegaan naar aanknopingspunten voor constructieve toenadering. Dit heeft niets te maken met een ontkenning of bagatellisering van de negatieve kenmerken van het islamitisch activisme, noch met pogingen tot verzoening of appeasement. Juist de ernst van de huidige situatie en de kans op verdere escalatie maken het tot een zaak van welbegrepen eigenbelang te bezien of de negatieve spiraal doorbroken kan worden.

De veronderstelling hierbij is dat participatie van islamitisch gemotiveerde krachten of bewegingen aan het politieke proces op de lange duur meer kansen bieden op het tegengaan van radicalisering dan blijvende uitsluiting daarvan. Let wel, het gaat dus om kansen: zekerheden en blauwdrukken zijn hierover niet voorhanden.

[...]

De hamvraag is dan of islamitische politiek en recht zich positief kunnen verhouden tot democratie en mensenrechten. Velen in het Westen en ook in moslimlanden vrezen dat dit in principe niet mogelijk is. Die vrees is gevoed door radicale retoriek en de ervaringen met bijvoorbeeld de islamitische revolutie in Iran, het kortstondige Talibanbewind in Afghanistan en de theocratie in Saoedi-Arabië.

Maar zijn er ook meer hoopvolle, constructieve uitingen van islamitisch activisme?

Het WRR-rapport onderzocht die vraag voor drie dimensies van het islamitisch activisme, namelijk

Steeds ging het om de vraag of een toenadering tot concepten van democratie en mensenrechten zichtbaar is.

[...]

Denkers

Onmiskenbaar zijn er veel denkers die belangrijke principes voor de inrichting van de staat, zoals de scheiding van kerk en staat, democratie, rechtsstaat en mensenrechten, afwijzen als strijdig met de letter van de heilige bronnen (de koran en de soenna: handelingen van de profeet) en de suprematie van het islamitisch recht (de sharia). Maar in de luwte van deze beeldbepalende opvattingen manifesteren zich ook denkers die deze principes juist op islamitische gronden nastreven.

Zij zoeken naar een verbinding tussen islam en moderniteit. Zij keren zich tegen dogmatische benaderingen die stellen dat de voorschriften van de heilige bronnen naar de letter moeten worden nageleefd. De betekenis van die teksten kan alleen maar begrepen worden uit de context waarbinnen deze tot stand kwamen. Dan pas blijkt de geest van deze teksten en de zeggingskracht ervan voor andere omstandigheden dan de toenmalige. Door het aldus erkennen van de eigen betekenis van de historische context ontstaat tevens de mentale ruimte voor waardering van menselijke innovaties als democratie en mensenrechten.

Sommige denkers aanvaarden dergelijke innovaties door ze te funderen op specifiek islamitische concepten, zoals bijvoorbeeld het concept van ‘shura’ (raadpleging door de leider). Deze positie is te typeren als ‘islamisering van de moderniteit’.

Anderen denkers, zoals de voormalige Indonesische president Abdurrahman Wahid en de Iraniërs Mohammed Shabestari en Abdulkarim Sorush, zien democratie en mensenrechten als waardevolle producten van de menselijke rede die zich positief verhouden tot de intenties van de koran. Die positie is te typeren als ‘modernisering van islamitisch denken’.

Deze opvattingen staan niet alleen haaks op orthodoxe en radicale zienswijzen, maar zijn vanwege hun nadruk op democratie en mensenrechten ook bedreigend voor zittende regimes. Het is daarom moeilijk zicht te krijgen op de publieke aanhang ervoor. Maar de betrokken denkbeelden maken wel duidelijk dat de heilige bronnen op zeer uiteenlopende manieren kunnen worden gelezen en geïnterpreteerd.

De strijd over de juiste interpretatie – ofwel de ‘zuivere islam’ – is met de opkomst van het islamitisch activisme dan ook sterk geïntensiveerd. Eerder dan een clash tussen beschavingen lijkt dan ook sprake te zijn van een clash binnen de moslimwereld.

Bewegingen

‘De’ islamitische politieke beweging bestaat niet. Anders dan velen in het Westen veronderstellen en ook autoritaire regimes nog altijd willen laten geloven, vormen dergelijke bewegingen geen homogene, onveranderlijk fundamentalistische en/of gewelddadige bedreiging.

[...]

De meest op de politieke arena gerichte bewegingen en partijen zijn het verst opgeschoven in de richting van democratische beginselen en normen. Zij spreken zich inmiddels meestal ook uit voor versies van islamitische wetgeving die meer zijn aangepast aan de moderne samenleving.

Een voorbeeld hiervan is de Egyptische Hizb al-Wasat al-Gedid. Deze noemt zich nadrukkelijk een politieke partij die niet is verbonden aan het islamitische geloof maar aan ‘de islamitische beschaving’ op basis van burgerschap.
[...]
De Egyptische regering weigert tot dusver echter deze partij te erkennen.

Veel revolutionaire activisten van het eerste uur hebben aan het einde van de jaren negentig gekozen voor een constructievere politieke opstelling binnen de constitutionele grenzen van de nationale staat. In plaats van het aanvankelijke streven om desnoods met geweld de vaak seculiere nationale staat te vervangen door een (moslimwereldbrede) islamitische staat, ambiëren ze inmiddels hervormingen via participatie binnen het reguliere politieke bestel en deelname aan verkiezingen.

[...]

Zo is bijvoorbeeld Turkije mede dankzij de ambities van de islamitisch geïnspireerde AKP de weg van verdere democratisering, rechtsstatelijkheid en EU-lidmaatschap ingeslagen. En opeenvolgende verkiezingsronden in Indonesië, Maleisië en Bangladesh hebben laten zien dat religieuze politieke partijen zich minder exclusief en meer pragmatisch zijn gaan opstellen. Soortgelijke ontwikkelingen dienen zich aan in Jordanië, Marokko, Koeweit en Jemen, waar islamitische partijen zich onder voorwaarden politiek mogen manifesteren.

Daardoor hebben niet-religieuze partijen op hun beurt meer oog gekregen voor de wens van de kiezer om conservatieve religieuze waarden (bijvoorbeeld op het terrein van de zedelijkheid) terug te zien in politieke programma’s.

Deze koersverandering, van revolutionair naar evolutionair, is overigens ook opgemerkt door denktanks als de RAND-Corporation en de Carnegie Endowment for International Peace en de onafhankelijke Internationale Crisis Group die zich richt op conflictbestrijding. Evenals de WRR adviseren zij regeringen islamitische politieke partijen en bewegingen waar mogelijk te incorporeren in het reguliere politieke bestel, als een belangrijke stap naar verdere ontradicalisering van islamitisch activisme.

Islamitisch recht

Net zoals ‘de’ islamitische beweging niet bestaat, bestaat ook ‘de’ sharia niet. De sharia kan het metafysische beginsel uitdrukken van het goddelijk plan voor mens en maatschappij. De sharia kan echter ook slaan op het geheel van door rechtsgeleerden en theologen ontwikkelde klassieke islamitische rechtsregels. En het kan slaan op de interpretatie van deze rechtsregels door de huidige, moderne staten of op de ‘geleefde’ (rechts)regels of het gewoonterecht van een specifieke geloofsgemeenschap.

Ook als we kijken naar het huidige formele op de sharia gebaseerde recht, zien we geen vaststaand geheel van rechtsregels dat voor alle moslims geldt. Er bestaan namelijk grote verschillen tussen landen in zowel op de sharia gebaseerde rechtsregels als de toepassing ervan.

[...]

De islamisering van het recht onder invloed van het islamitisch activisme sinds de jaren zeventig heeft in de meeste moslimlanden tot dusver een beperkte reikwijdte gehad. De eerste golf van islamisering is bovendien niet gevolgd door een tweede.

Extreme islamisering (in de betekenis van het invoeren van het klassieke islamitische strafrecht) heeft alleen plaatsgehad in Iran, Afghanistan onder de Taliban, een tijdlang in Pakistan en Soedan en in een aantal deelstaten in Nigeria. In de meeste andere moslimlanden heeft de islamisering van het recht een gematigder karakter. De sharia speelt daar op de meeste rechtsgebieden geen of slechts een geringe rol; er is daar sprake van een feitelijke scheiding van moskee en staat.

De voornaamste uitzonderingen op deze regel betreffen het familierecht. Maar ook dit deelgebied van het islamitisch recht is niet immuun gebleken voor modernisering en verbetering van onder meer de positie van vrouwen. Nieuwe, door de staat ter hand genomen interpretaties van de heilige bronnen leidden bijvoorbeeld in Tunesië tot een verbod op polygamie, in Egypte, Pakistan, Iran en Algerije tot verruiming van de echtscheidingsmogelijkheden voor vrouwen.

[...]

Aanvankelijk wezen de meeste islamitische activisten het concept van universele mensenrechten op theologische gronden van de hand. Net zoals er volgens hen geen sprake kon zijn van op volkssoevereiniteit gebaseerde democratie, aangezien alleen God soevereiniteit toekomt, zo kon er ook geen sprake zijn van rechten van mensen: de mens kent tegenover zijn geloofsgenoten en God immers alleen plichten. De beperking tot plichten voor geloofsgenoten impliceerde in deze optiek eveneens dat van universaliteit geen sprake kon zijn.

Toch heeft geleidelijk aan een proces van toenadering plaatsgehad tussen het concept van universele en islamitische mensenrechten en heeft het mensenrechtenconcept ingang gekregen in het islamitisch-juridisch denken.

In de jaren tachtig ontwikkelde de 47 landen tellende Organisatie van de Islamitische Conferentie het concept van islamitische mensenrechten. Dit gaat uit van door regeringen te respecteren individuele mensenrechten maar wijkt op belangrijke terreinen nog af van de universele mensenrechten, zoals de positie van vrouwen en niet-moslims, de vrijheid van godsdienst en de integriteit van het menselijke lichaam.

Sinds de jaren negentig hebben veel moslimlanden hun principieel afwijzende houding tegenover de universele mensenrechtenverdragen van de VN echter laten varen. Dat neemt niet weg dat van volledige acceptatie ervan (nog) geen sprake is; rechten en vrijheden worden niet zelden gefilterd door een islamitische bril. Maar gebleken is ook dat zo’n eigen cultureel en religieus frame geleidelijke toenadering tot universele mensenrechten op den duur niet hoeft uit te sluiten, en de legitimering van mensenrechten zelfs kan vergemakkelijken.

De nieuwe familiewetgeving in Marokko illustreert dit; onder de vlag van de sharia heeft een aanzienlijke verbetering plaatsgevonden van de rechten van vrouwen.

Prikkels

Nederland en de EU kunnen zich een afzijdige houding tegenover de moslimwereld niet permitteren. Een verdeelde, in zichzelf gekeerde Unie die afziet van externe ambities creëert slechts een illusie van veiligheid die de bestaande kwetsbaarheid niet wegneemt. Bovendien betekent afzijdigheid dat kansen onbenut blijven die er wel degelijk zijn voor het ondersteunen van veelbelovende ontwikkelingen.

[...]

Nederland en de EU moeten islamitische bewegingen niet langer op voorhand uitsluiten als potentiële gesprekspartners, maar zich laten leiden door de concrete politieke daden van deze groepen. Europa moet groepen die opschuiven naar acceptatie van democratie en mensenrechten waar mogelijk ondersteunen, en stromingen die zich daarvan verwijderen krachtig veroordelen. Het moet enerzijds meer positieve prikkels ontwikkelen om hervormingen te kunnen stimuleren en belonen, bijvoorbeeld verbeterde toegang voor landbouw- en textielproducten tot de Europese interne markt, en anderzijds bij ernstige mensenrechtenschendingen bereid zijn ook echt sancties te treffen.

Lange adem

Constructieve externe verhoudingen met de moslimwereld kunnen op de lange termijn alleen gedijen bij constructieve interne verhoudingen tussen moslims en niet-moslims en onderling tussen de gelovigen van de vele verschillende islamitische denominaties die Nederland en Europa rijk zijn.

Enerzijds vergt dat meer aandacht voor concreet aanwezige islamitische geloofsopvattingen en gedragingen van moslims die positief staan tegenover de democratische rechtsstaat. Het stigmatiseren van de islam en moslims als ‘radicaal’, fundamentalistisch of ondemocratisch is immers krenkend voor de overgrote meerderheid van moslims die de hier geldende democratische spelregels en mensenrechten als vanzelfsprekend aanvaarden en steunen.

Anderzijds vergt het dat concrete gedragingen die zich beroepen op ‘de’ islam maar indruisen tegen de geldende rechtsstatelijke beginselen, niet aanvaardbaar zijn.

Moslimlanden voldoen in veel opzichten nog niet aan de huidige internationale maatstaven op het terrein van democratie en mensenrechten. Daarin verschillen ze overigens niet van veel (andere) ontwikkelingslanden. Maar juist dan is de vraag van belang of er krachten in deze landen zijn die streven naar serieuze hervormingen in de richting van die maatstaven, en op welke manier wij die kunnen steunen.