Citaten uit

Voorbij de multiculturele samenleving

Christophe Andrades; In: Liberales, 11 januari 2008 < info@liberales.be  >
De auteur is docent politieke filosofie en politieke geschiedenis aan de Universiteit van Maastricht

[...] 

Paradoxaal genoeg heeft de multiculturele samenleving mede gezorgd voor een verrechtsing van de westerse politiek. Dit is een factor die door veel analisten over het hoofd wordt gezien. Het is vooral dit gegeven dat maakt dat ik mij sinds een tijdje distantieer van het concept van de multiculturele samenleving.

Kritiek op de multiculturele samenleving is de laatste jaren uitgegroeid tot een prerogatief van rechtse denkers. Dat is een kwalijke ontwikkeling. Wanneer we kritiek op de multiculturele samenleving overlaten aan populistische, nationalistische en racistische denkers en politici zijn we nog verder weg van huis. Op deze manier wordt immers niet alleen het idee van de multiculturele samenleving bekritiseerd maar komen ook progressieve idealen zoals pluralisme, individualisme en vrijheid onder vuur te liggen. 

Rechtse denkers en politici parasiteren op de mislukking van de multiculturele samenleving om belangrijke verworvenheden van de moderniteit zelf in vraag te stellen zoniet ze te vervangen door een maatschappijvisie gebaseerd op angst.

Velen hebben er de laatste jaren op gewezen dat multiculturalisme heeft gezorgd voor de opkomst van religieus fundamentalisme. Met name radicale imams, die jarenlang door het westen werden getolereerd onder het mom van diversiteit, zijn voor critici een doorn in het oog. 

[...] 

Intellectuelen die toestaan dat er binnen hun samenleving mensen aanwezig zijn die religie gebruiken als onderdrukkingsmiddel voor het onder de knoet houden van hun eigen vrouwen of voor het prediken van haat en afkeer ten aanzien van de westerse samenleving die hen zo genereus heeft ontvangen, vormen het mikpunt van bijtende kritiek van denkers zoals Michael Burleigh, Niall Ferguson en Bruce Brawer. 

Deze laatste, een Amerikaanse journalist die gedurende jaren in Nederland verbleef, omdat hij zich niet thuis voelde in een maatschappij gekenmerkt door homofobie gebaseerd op conservatieve en religieuze denkbeelden, beweert in een spraakmakend boek dat Europa zich de afgelopen jaren in slaap heeft laten wiegen door zijn excessieve nadruk op tolerantie en verdraagzaamheid ten aanzien van etnische minderheden door radicale en fundamentalistische moslims die nu klaar staan om ons continent over te nemen en te islamiseren. Een overdreven analyse? Zeker en vast. Maar geheel ongegrond is ze nu ook weer niet.

[...] 

Doordat de multiculturele samenleving lang heeft nagelaten om fundamentalisme effectief te bestrijden werd de deur wagenwijd opengezet voor onheilsprofeten zoals Ferguson en Bawer die nu bij velen een gevoelige snaar raken door te hameren op de dreiging van het islamfundamentalisme dat ze in een zelfde beweging opblazen buiten alle proporties. 

[...] 

Bovendien hebben erkende wetenschappers zoals de sociologe Jytte Klausen en de Franse socioloog en historicus Gilles Kepel via onderzoek aangetoond dat een grote meerderheid van moslims woonachtig in Europa afkerig staat ten aanzien van fundamentalistische interpretaties en belijdenissen van de islam. Veel moslims en moslima’s zijn wel degelijk bereid om de liberale principes van onze democratie te omarmen. 

[...] 

Problematisch aan het soort analyses als die van Bawer en consorten is echter niet alleen een overdrijving van het gevaar van moslims binnen de grenzen van Europa. Bijna even zorgwekkend, en rechtstreeks ermee samenhangend, zijn de implicaties van hun denken op de inrichting van de samenleving en de bestaande politieke cultuur. 

[Een cultuur van angst]

Het alternatief dat zij aanbieden voor het mislukte multiculturalisme kan het beste beschreven als een persoonlijke veiligheidsstaat, een concept dat wordt gebruikt door de socioloog Zygmunt Bauman. De politieke cultuur die ze teweegbrengen met hun doemscenario’s is er één van wantrouwen en angst. Deze angstcultuur wordt mooi beschreven door Frank Furedi en, opnieuw, Zygmunt Bauman.

Een persoonlijke veiligheidsstaat is er een die bang is voor diversiteit en het vreemde, en als reactie op deze angst een beroep doet op excessieve veiligheidsmaatregelen. Iedereen die regelmatig een krant openslaat ziet tal van sporen van de veiligheidsstaat opduiken. 

[...] 

Binnen het angstklimaat in het post 9/11 tijdperk is er weinig ruimte voor nuance. Burgerlijke vrijheiden moeten wijken voor rigoureuze maatregelen ingevoerd om subjectieve angstgevoelens te temperen. 

[...] 

Etnische minderheden, jonge delinquenten, snelheidsovertreders, financiële fraudeurs: alle gevaren worden op één hoopje gegooid en komen aan de oppervlakte in de vorm van een veelomvattende existentiële angst onder de burgers. 

Het is deze existentiële angst die door conservatieve en rechtse denkers en politici wordt misbruikt voor het bestrijden van Verlichte idealen zoals pluralisme en individualisme. Immers, de enige middelen om angst helemaal te verbannen zijn radicaal. Ze impliceren een totale onderdrukking of uitroeiing van verschil en een afschaffing van individuele vrijheid. 

Dit fenomeen valt goed waar te nemen bij de zogenaamde gated communities,  leefgemeenschappen waarin mensen zich terugtrekken achter hoge muren, bewakingscamera’s en veiligheidssystemen om zich af te schermen van de gevaarlijke buitenwereld. Binnen de gated communities is de veiligheid absoluut. De prijs die er voor moet worden betaald is dat mensen zich afscheiden van het vreemde en contact met alles dat ze niet kennen tot een strikt minimum herleiden. 

Een opvallende parallel valt trouwens te trekken tussen het verdedigen van een persoonlijke veiligheidsstaat en religie. Religies hebben een inherente tendens om zich af te keren van pluralisme en diversiteit gebaseerd op angst voor het onbekende en een afkeer van de open een samenleving. [Zie:]

[...]

Wat impliceert het bovenstaande nu voor progressieve denkers? 

Ten eerste is het duidelijk dat er door de mislukking van de multiculturele samenleving een vacuüm is ontstaan in het intellectuele landschap. Volgens rechtse denkers allerhande heeft het linkse maatschappijbeeld met betrekking tot culturele diversiteit en maatschappelijke integratie gefaald en moet er een toevlucht worden genomen tot een rechts alternatief. Dit alternatief is de persoonlijke veiligheidsstaat, al dan niet gebaseerd op religieuze principes, en vormt een bedreiging voor individuele vrijheid en pluralisme. De open samenleving tout court komt op middellange termijn onder vuur te liggen. 

Ten tweede is het duidelijk dat er moet worden nagedacht over een alternatief voor de multiculturele samenleving dat uit het vaarwater blijft van het rechtse discours dat parasiteert op angst. Zonder een geloofwaardig alternatief voor de multiculturele samenleving zullen de rechtse krachten in het westerse politieke landschap de komende jaren alleen maar aan kracht winnen. 

De vraag is dus of we in de toekomst willen leven in een persoonlijk veiligheidsstaat, denk aan de totalitaire regimes van weleer, of in een open samenleving waarin we vrij zijn om ons leven zelf vorm te geven. We moeten dringend korte metten maken met het idee dat critici van de multiculturele samenleving alleen te situeren vallen binnen het rechtse denken.

Een diepgaande kritiek op het multiculturalisme verdient een grondige analyse die hier niet kan worden gemaakt. Het belangrijkste punt dat ik hier wil aanhalen is de denigratie van het vrije en het rationeel denkende individu. 

[...] 

Westerse samenlevingen zijn sinds de Verlichting ideaaltypisch gebaseerd op het principe van redelijkheid. Hieronder wordt verstaan dat ieder individu in de publieke sfeer zijn gedrag moet kunnen rechtvaardigen. Enkel redelijke argumenten zijn aanvaardbaar binnen een open samenleving. Onredelijke argumenten moeten worden bestreden. 

Zo moeten we de houders van onredelijke argumenten proberen aan te zetten tot redelijkheid en hardnekkige onredelijke argumenten met de beschikbare legale middelen verbieden. Het principe van redelijkheid impliceert dat cultuur niet meer kan worden aangehaald als rechtvaardiging voor een bepaalde gedraging. Het is binnen een open samenleving onaanvaardbaar dat iemand vrouwenbesnijdenis propageert op basis van het argument dat ‘dat nu eenmaal behoort tot de gebruiken van de cultuur waarvan hij of zij lid is’.

Een belangrijke tekortkoming van het multiculturalisme is dat het principe van redelijkheid wordt ondermijnd. Omdat het toestaat dat mensen een beroep kunnen doen op het argument ‘zo gebeurt het binnen mijn cultuur’ om tolerantie af te dwingen, ondermijnt het rechtstreeks het principe van redelijkheid. 

[...] 

Redelijkheid is een kenmerk van individuen niet van culturen.

Pluralisme is alleen leefbaar binnen een samenleving bestaande uit redelijke individuen die bereid zijn om rationeel met elkaar in debat te gaan. Een pluralistische samenleving gebaseerd op het principe van redelijkheid leidt tot een overlappende consensus die het mogelijk maakt om met elkaar samen te leven zonder de eis dat iedereen assimileert tot één monocultureel geheel. 

Het bereiken en het onderhouden van de overlappende consensus is geen simpele onderneming. Het vergt een autonome samenleving die zichzelf voortdurend in vraag durft te stellen. 

[...] 

Een mooi beginpunt voor het bedenken van een progressief alternatief voor de multiculturele samenleving is een benadrukking van het belang van redelijkheid als leidende principe in de publieke sfeer. Het multiculturalisme heeft ons te ver afgeleid van enkele basisbeginselen van de moderne tijd. 

Volgens Amartya Sen kunnen en mogen culturen alleen maar belangrijk zijn voor individuen binnen het streven naar hun persoonlijke ontwikkeling. Het individu mag nooit onderschikt worden gesteld aan een groter geheel. De open samenleving moet worden gefundeerd op rationeel denkende individuen en niet op culturele gemeenschappen. 

Dit betekent geenszins dat cultuur geen rol kan spelen binnen het leven van een individu, integendeel. Het zijn net rationeel denkende individuen die er in slagen om zich op een productieve manier te laveren doorheen de vele culturen die de mensheid heeft voortgebracht. Pluralisme is geen gevolg van irrationaliteit maar is het enige logische gevolg van de benadrukking binnen het moderne denken van het belang van individualisme en rationaliteit. 

Omdat het redelijke individu in staat is om tegelijkertijd van verschillende culturen zowel de deugdzaamheden te omarmen als om de excessen en onredelijkheden te verwerpen is hij of zij de enige hoop voor de toekomst van de open samenleving. Voor redelijke individuen is er geen enkele reden om bang te zijn van de islam of welke andere religie of levensstijl dan ook.

Literatuur

Bauman, Z. (2004). Community. Seeking Safety in an Insecure World. Cambridge: Polity Press 

Bauman, Z. (2006). Liquid Fear. Cambridge: Polity Press 

Bauman, Z. (2007). Liquid Times. Living in an Age of Uncertainty. Cambridge: Polity Press 

Beke, W. (2007). De Mythe van het Vrije Ik. Averbode:Uitgeverij Averbode 

Bawer, B. (2006). While Europe Slept. How Radical Islam is Destroying The West From Within. London: Doubleday 

Burleigh, M. (2006). Sacred Causes. Religion and Politics From the European Dictators to Al Qaeda. London: HarperPess 

Furedi, F. (2005). Politics of Fear. Beyond Left and Right. London: Continuum 

Kepel, G. (2004). The War for Muslim Minds. Islam and the West. Cambridge: The Belknapp Press of Harvard University 

Klausen, Y. (2005). The Islamic Challenge. Politics and Relgion in Western Europe. Oxford: Oxford University Press 

Rawls, J. (2005/1993). Political Liberalism. Revised Edition. New York: Columbia University Press 

Sen, A. (2002). Rationality and Freedom. London: The Belknapp Press of Harvard University 

Sen A. (2006). Identity and Violence: The Illusion of Destiny. New York: W&W Norton

Links

Chris.Andrades@HISTORY.unimaas.nl