Citaten uit

Kwetsen is heel bijbels

Lodewijk Dros, Trouw 26 januari 2008
Lodewijk Dros is theoloog en chef religie & filosofie bij deze krant.

De oproep van Doekle Terpstra om elkaar vooral niet te kwetsen heeft niets te maken met onze veelgeprezen joods-christelijke traditie, schrijft Lodewijk Dros. „De lieve vrede kan net zo funest zijn als het etterende conflict.”

’Gelukkig leven we in een land waarin mensen mogen zeggen wat ze willen. Maar die vrijheid mag niet worden misbruikt om elkaar te kwetsen.”

In het manifest ’Benoemen en Bouwen’ van Doekle Terpstra en de zijnen staat het duidelijk: kwetsen, dat dóe je niet, dat mág je niet.

Maar met hun oproep om toch vooral niet te kwetsen, ondermijnen de opstellers hun eigen traditie, hoe helder ze ook zeggen terug te willen keren naar ’de wortels’ ervan’.

De veelgeprezen joods-christelijke traditie – een term die trouwens erg modern is – leert dat kwetsen erbij hoort. Het is niet weg te denken zonder de bronnen van die traditie geweld aan te doen.

De lieve vrede, de harmonie, de linkerwang, ze hebben in de christelijke geschiedenis een waardering ontvangen die niet alleen onrecht doet aan de historie, maar ook aan de waarde van disharmonie, van weerbaarheid, van elkaar hard de waarheid zeggen. Dat loopt niet altijd goed af, nee. Maar de lieve vrede kan net zo funest zijn als het etterende conflict.

In Handelingen, het bijbelboek dat de vroegste kerk beschrijft, staat hoe Barnabas en Paulus eerst eendrachtig samenwerken en daarna botsen. Dat gaat om een persoonlijke ruzie. Ingrijpender wordt het als er wat anders op het spel staat. In waarschijnlijk het oudste christelijke document, een brief van diezelfde Paulus aan de gemeente van Galatië, in de buurt van Ankara, verhaalt Paulus hoe hij in aanvaring komt met Petrus.

Deze twee giganten van de jonge kerk hebben een verschil van mening [...]
Paulus [...] zegt Petrus recht in zijn gezicht dat hij ernaast zit, hij is ’schijnheilig’, doet alsof hij een Jood is als er andere Joden bij zijn, maar trekt zich daar niks van aan als hij onder heidenen verkeert.

Dat was een regelrecht affront tegen Petrus. Provocerend, onnodig confronterend; kwetsend inderdaad.

Volgens hetzelfde patroon lopen ettelijke aanvaringen die Jezus met andere Joden had, met groeperingen als de Sadduceeën en de Farizeeën. Jezus krijgt het verwijt dat hij zijn traditie verkwanselt – en hij pareert die aanvallen door hen in wezen op hetzelfde te wijzen. Het is een klassiek waardenconflict. Dat gaat hard tegen hard, zó hard dat ’kwetsende woorden en polariserende oneliners’ gebruikt worden. „Intolerantie dreigt de boventoon te voeren” – ik citeer hier tweemaal uit ’Benoemen en bouwen’ .

„Slangen, addergebroed zijn jullie”, zei Jezus. Dat was geen prettige toon. [...]

[...]

Volgens de auteurs van ’Benoemen en bouwen’ loopt dat uit op ’een spiraal van onverschilligheid’. Maar waarom? De heftigheid van de taal weerspiegelt juist dat het ergens om gaat, en dat is het tegendeel van onverschilligheid.

Het right to offend (Hirsi Ali) is impliciet ondergebracht in de Nederlandse wet die vrijheid van meningsuiting garandeert, en uitdrukkelijk in Europese jurisprudentie. Een recht op vrijwaring van gekwetst worden is er niet. Kwetsen is, ook dat is zeker, geen doel op zichzelf, maar soms is het onvermijdelijk.

Hoe zit dat in Nederland? Hebben we hier botsende waarden?

Natuurlijk.

Drie sociaal wetenschappers publiceerden in 2003 een analyse van „de moeizame acceptatie van moslims in Nederland”. Een van hun bevindingen: dat we in dit land ’conflicten tussen levenswijzen’ tegenkomen. De onderzoekers vermoeden zelf een „echt en fundamenteel waardenconflict over waarden als tolerantie, vrijheid en gelijkheid”. Dat raakt zelfs „de grondslag van het democratisch bestel”.

Twee nauwkeurig gekwantificeerde kwesties zijn de opvoeding van kinderen en de vrijheid van vrouwen; autochtonen en moslims blijken dezelfde werkelijkheid waar te nemen, maar met tegengestelde waardering.

[...]

Socioloog Kees Schuyt noemde de frictie die dat veroorzaakt in zijn Cleveringalezing (2006) „het hangende conflict tussen gelovige moslims in westerse landen en geseculariseerde gelovigen en ongelovigen”. Het zal, voorspelde hij, de komende dertig jaar onze samenleving beheersen. Aan waardenconflicten ligt een diepgaand verschil van mening ten grondslag over ’wat heilig is en wat niet’, schrijft Schuyt; ze zijn veel riskanter dan belangenconflicten want je kunt niet zomaar een compromis sluiten.

In het huidige debat ontbreekt nogal eens het besef dat we met een waardenconflict te maken hebben. We leven nu eenmaal het liefst in een harmonieuze morele wereld. Laten we het gezellig houden.

[ ... Voorbeelden uit het Oude Testament: de profeten Jesaja en Hosea, en uit het Evangelie: Jezus. ....]

Wij hebben afgeleerd om profetische kritiek te onderkennen. Tegenwoordig heet dat ’ongepast’, of ’provocatie’. Terwijl het een sublieme vorm van verschilligheid kan zijn.

Wordt de maatschappij daardoor killer en onverdraagzamer? Dat valt wel mee. Volgende week zal de Tilburgse socioloog Paul de Graaf, leider van het European Values Study-project, in zijn inaugurele rede betogen dat de tolerantie onder Europeanen alleen maar toeneemt, door ’een ontwikkeling naar minder traditionele waarden als gevolg van economische modernisering’.

Tijdens een wat vormelijk gesprek met een doorgewinterde dialoogmoslim kwam de vraag naar verharding laatst aan de orde. Laten we het, zei de man, nu eens over de verschillen hebben, want het gepraat over wat ons bindt helpt niet veel verder. Dat gesprek kwam op gang; inzet van het waardenconflict werd de islamitische afkeer van homo’s. Daar kwamen we niet uit, natuurlijk, maar de slotsom was goed: wat je ook van homo’s vindt, je laat ze met rust.

Dat klinkt als een kleine stap, maar dat was het om een andere reden helemaal niet.

Niet eerder debatteerde ik zo direct en zo hard (het ’benoemen’ had zomaar kwetsend kunnen worden) over zo’n waarde met een conservatieve moslim.

Volgens Kees Schuyt zijn waarden in wezen ononderhandelbaar, want er speelt een waarheidsclaim. Het is een geding om wat je heilig is. Daarom is het zaak om waardenconflicten om te munten tot belangenconflicten van het type: we delen het verschil door twee en nemen beiden ons verlies.

Toch zullen we moeten wennen aan harde taal gedurende de botsing die, naar de voorspelling van Schuyt, nog een hele generatie gaat duren. En vooral er niet bang voor zijn. Soms zal het uit de hand lopen, maar het kan ook goed komen.

[...]

Het kan best wat wellevender dan Paulus jegens Petrus was, het hoeft ook niet zo grof als Jezus het verwoordde. Maar de angst voor een knetterend debat is ongegrond.