De vroege kerk

Het recent uitgegeven boek 'Het grote boek der Apokriefen - Geheime vroegchristelijke teksten', Jacob Slavenburg (red.), Ankh-Hermes, Deventer 2009, geeft een aardige inkijk in het vroege christendom. 

De teksten dateren van de eerste tot in de vierde eeuw. Veel van die teksten worden toegeschreven aan de apostelen, maar zijn van andere schrijvers en van latere datum. De teksten geven een goed beeld van de theologische discussies uit die tijd. 

Tot in het begin van de vierde eeuw werden de christenen in het Romeinse Rijk vervolgd. Men moest dus behoedzaam schrijven om de Romeinen niet tegen zich in te nemen. Toen eenmaal keizer Constantijn zich bekeerd had verklaarde deze het christendom als de staatsgodsdienst van het Romeinse Rijk. 

Ineens was dus iedereen katholiek. Dit is jammer: vanaf dat moment ging het mis met de kerk die zich organiseerde naar het model van het Romeinse Rijk. Ineens was er macht, maar macht corrumpeert. 

Constantijn eiste dat er in plaats van de vele richtingen nu één leer zou komen. Dit zou goed zijn voor zijn rijk. Daartoe belegde hij het Concilie van Nicea in 325. Daar werden  de knopen doorgehakt, menig leerstuk als ketters verworpen en die ene leer opgesteld. We hebben er ons Credo nog aan te danken. 

Er gebeurde meer: hier werd de Moeder-God Sophia, voordien alom erkend - men had toen God de Vader, de Moeder en de Zoon -  omgevormd tot de Heilige Geest: een man, niet verwekt door een Vader en een Moeder - met dat vieze gedoe van seks, nee, merkwaardigerwijze "voortgekomen uit de Vader en de Zoon" - filioque - dit woord en het fragment -que werd de aanleiding tot de splitsing van de westerse en de oosterse kerk, een splitsing die tot op heden voortduurt. 

De Moeder-God en haar Kind waren er zelfs eerder dan de Vader-God. Die werd pas later bedacht. 

De vrouw werd effectief uit de theologie weg getoucheerd. En daarmee de seksualiteit - dacht men. Mannen hebben immers geen seks met elkaar - dacht men.  

Shakti (Sanskriet), Isis (Egypte), Chokma (Israel) en Sophia (Grieks) verdwenen. Haar Geest, Ruach, Hebreeuws, later Pneuma, Grieks, allemaal vrouwelijke woorden, werd Spiritus, Latijn, mannelijk. Maria Magdalena werd 'de zondares', de andere Maria werd alleen als maagd geaccepteerd, dus zonder dat vieze gedoe met seksualiteit - bah! foei! zondig!

Seksualiteit in de vroege kerk

Voor de hedendaagse mens zijn veel van die teksten onthutsend. Vooral de aan Petrus toegeschreven preken zijn uitermate vrouw-onvriendelijk, terwijl ook Paulus hier wel raad mee weet, en anders Jacobus wel en zelfs de mildere Thomas. Petrus raadt aan om de jongemannen maar zo snel mogelijk te laten trouwen teneinde hun lust te beteugelen. 

Men ziet elke vorm van seksualiteit als zondig en onrein. De enige uitzondering die (noodgedwongen) getolereerd werd is die in een monogaam huwelijk, maar dan nog alleen op bepaalde dagen en alleen om kinderen te verwekken. 

Zo ongeveer een kwart van dit dikke boek vol oude teksten gaat over de noodzaak van kuisheid, wil men ooit het eeuwige leven bereiken anders dan in de hel. Het vroege christendom is geobsedeerd door seksualiteit. 

Wellicht heeft men zich toen afgezet tegen de nogal losse zeden in het Rome van toen, maar is men hier danig in doorgeschoten. Men ziet seks als zonde en 'dus' als de grote oorzaak van pijn, ziektes, ongeluk en zo meer. Passage na passage wordt ons de kuisheid gepredikt. Zelfs seks binnen het huwelijk wordt "de smerigste daad" genoemd (blz 269). 

Het klassieke verhaal, dat meerdere malen terugkomt, is dat een apostel ergens gaat prediken en dan vaak als eerste de vrouw van de consul of koning bekeert en aanzet tot kuisheid, d.w.z. volledige onthouding. De vorst mist dan zijn vrouw in bed, wordt boos en gaat de apostel vervolgen, zo niet doden. 

Aan de ambtsdragers wordt aangeraden om geen vrouw als dienares aan te nemen, maar liever een jongen als dienaar.  Hierbij worden de grote profeten als voorbeeld gesteld: ook zij hadden geen vrouwen maar jongens in dienst (blz 263 ev). 

Over ambtsdragers gesproken: even opmerkelijk voor de huidige lezer is de enorme nadruk die wordt gelegd op het vrijwel absolute gezag, macht dus, van de ambtsdragers, de bisschoppen en hun primus inter pares, later DE PAUS die de keizer benoemde en kroonde en die nog weer later het epitheton van de onfeilbaarheid kreeg opgespeld. 

Ja ja, menig paus had kinderen verwekt en wist wel raad met zijn dienaressen en dienaren. Intussen was het eerste onfeilbare dogma dat van de maagdelijkheid van Maria. Geen seks dus, geen vies en zondig gedoe. 

Opmerkelijk vaak verschijnt in deze mythische geschriften Jezus aan de apostelen, bijna steeds als 'een wonderschoon kind', 'een wonderschone knaap', al dan niet naakt. 

Een opmerkelijke passage (blz 302 ev) beschrijft een visioen, waarin de een Jezus als een wenkend jongetje ziet, de ander "een goedgebouwde, mooie man" met "een aantrekkelijk gezicht"en "nauwelijks een vlasbaardje", terwijl een derde persoon "een man" ziet "met een bijna kaal hoofd en een volle golvende baard". In een ander visioen neemt Jezus Johannes "aan zijn borst". In een derde visioen is Jezus "een kleine man" en naakt. Hij trekt Johannes naar zich toe. Kennelijk krijgt ieder een visioen naar zijn eigen voorkeur te zien. Er komt geen vrouw aan te pas, wel wonderschone naakte knaapjes. 

Duidelijk is dat de RK Kerk vanaf haar eerste ontstaan best raad weet met de macht, maar geen raad weet met de vrouw en met seksualiteit. 

Het celibaat

Noch het Evangelie, noch de vroege kerk kende het celibaat. Dit is pas veel later ingevoerd: pas in de elfde eeuw en tegen een storm van protest in. Petrus was gehuwd. Men volgde toen de monniken die hier vrijwillig voor gekozen hadden, maar legde het op aan alle priesters (Hans Küng in NRC 11 maart 2010).

Waren deze priesters wellicht al wat wereldvreemd, nu werd het priesterdom een kaste die zich hoog verheven voelde boven het volk, waarmee men het contact dus gaandeweg verloor. 

De huidige bisschoppen ogen nog zo: als volkomen vervreemd van het gewone leven en de samenleving. Nog steeds wijzen zij het condoom en andere voorbehoedsmiddelen af en zien zij niet alleen homo's maar ook ongehuwd samenwonenden en zelfs hertrouwden als zondaars, niet waardig het Heilig Brood te ontvangen. Hoewel Van Luyn en De Korte niet zo wereldvreemd overkomen, zij werken wel binnen hetzelfde systeem. 

De priesteropleiding

Nog in het vrij recente verleden werden de priesters opgeleid in afgesloten gemeenschappen van uitsluitend mannen en jongens. Dit is natuurlijk vragen om problemen. Men dacht de seksualiteit zo gaandeweg uit te doven - maar riep hem daarmee dus juist op, en wel als obsessie. 

De opleiding is veranderd, maar ook nu nog is er nauwelijks aandacht voor de persoonlijke emotionele en sociale ontwikkeling, voor sociale vaardigheden en voor (de eigen)  seksualiteit. 

Seksualiteit wordt nog steeds veelal eenvoudigweg verzwegen, ontkend, onderdrukt - met alle gevolgen van dien: onderontwikkelde mannen die emotioneel, sociaal en seksueel nog pubers zijn. 'Puberteit' is 'rijping', maar gerijpt zijn ze dus niet. 

De bedoeling van de seminaries met alleen maar mannen en jongens was vermoedelijk om 'de' seksualiteit, met het oog op het celibaat, van jongs af aan uit te doven door meisjes en vrouwen uit te bannen. Niet dus. Men vergat de homoseksualiteit en men vergat dat juist onderdrukking een obsessie oproept. 

Seksualiteit

We weten nu dat seksualiteit zich niet laat ontkennen, wegdrukken, onderdrukken. Het zit te diep in de genen van de mens - evolutionair niet moeilijk te verklaren. Het komt dus altijd terug. De seminaristen hebben het geweten - de leiding wist het ook maar zweeg. 

Gaat het hier nu om, zoals bisschop Punt zegt (NRC 12 maart 2010), "een - weliswaar kleine - groep paters, broeders en zusters met een verstoorde seksualiteit"? Mij lijkt van niet. Het gaat hier om een kerk met verstoorde seksualiteit en een obsessie met seksualiteit vanaf de eerste eeuwen van haar bestaan die de obsessieve stoornis in haar systeem ontkent en projecteert op individuen, op 'een kleine groep' van haar dienaren. 

Het celibaat is vast wel een van de factoren, maar evenzeer zijn dit 

Wij noemden dit wel 'het pastoors-syndroom': het feit dat de priesters die wij kenden allemaal iets typisch eenzijdigs en iets van wereldvreemdheid hadden. Zij zijn nooit gecorrigeerd door een gelijkwaardige partner of door opgroeiende tienerkinderen. 

Hypocriet

De kerk huilt nu krokodillentranen. Al in 1962 en nog eens in 2001 is in een Epistula de delictis gravioribus (Brief over ernstige misdaden) verordend dat de nu gewraakte gevallen van wangedrag als een secretum Pontificium (pauselijk geheim) uitsluitend intern moesten worden afgehandeld in een silentium perpetuum (eeuwige stilte). De betreffende priesters werden gewoon overgeplaatst. 

Dit is vreemd: een kerk die aan homoseksuelen, ongehuwd samenwonenden en zelfs hertrouwden volgens de kuisheidswetten de Eucharistie weigert, laat de priester die celibaat en andere kuisheidswetten heeft geschonden hierin nog gewoon voorgaan. Dezelfde kerk die haar dienaren die het zwijggebod overtreden uitsluit van de kerk (en dus van de hemel - de paus heeft een lijntje naar God) laat haar dienaren die de kuisheidswet overtraden gewoon in dienst. 

Ook nu reageert de kerk erg traag. Eerst worden de meldingen genegeerd, dan ontkend, voorts gebagatelliseerd en gereduceerd tot incidenten van individuen. 

Men maakt nu die "weliswaar kleine - groep paters, broeders en zusters met een verstoorde seksualiteit" (bisschop Punt,  NRC 12 maart 2010 & Trouw 15 maart 2010) tot zondebok, terwijl het gehele systeem nooit met seksualiteit heeft kunnen omgaan. Seks is altijd verbonden geweest met zonde, schuld en schaamte. 

Dit laatste voelen dus nu degenen die nu de paters van toen aanklagen: schuld en schaamte. Maar dit zijn geen individuele eigenschappen, of alleen door individuen opgeroepen gevoelens, het zijn eigenschappen van het systeem.

Eigenlijk ook nog altijd van de gehele samenleving tot en met die van nu, die geen raad weet met de combinatie 'kind' en 'seksualiteit'. Intussen gaan de jongeren gewoon hun gang. Ook hier dus krokodillentranen. 

Nuancering

Het is goed dat de negatieve verhalen nu boven tafel komen. Het is goed dat weer blijkt hoezeer macht corrumpeert. Streef dus geen macht na, streef goed en gelijkwaardig contact na. 

Enige nuancering moge wel op zijn plaats zijn. Er zijn natuurlijk talloze paters, broeders en zusters, de zeer ruime meerderheid, die op oprechte wijze van de hun toevertrouwde kinderen hebben gehouden en die zich belangeloos hebben ingezet, ondanks de krakkemikkigheid van het systeem waarbinnen zij moesten werken. Er is vast wel met liefde onderwezen, verzorgd, gekleed, gevoed, gebaad, getroost, omarmd, misschien wel een beetje met liefde gevreeën. 

De voorkeurskoppels pater-jongen waren op mijn middelbare school algemeen bekend en ze zijn nooit als probleem gezien. Zelf waardeerde ik de vertrouwelijke gesprekken met 'mijn' pater, ook over seksualiteit. Het is volstrekt ongeloofwaardig als de toenmalige leiding nu zegt dat zij van niets wist. De hele school wist het. 

Bij een van de paters hing een groot schilderij met een erg mooi kind erop. Wij discussieerden: is dit nu een jongensachtig meisje of een meisjesachtige jongen? Waar valt die pater nu eigenlijk op? Ik bezocht de pater en vroeg er terloops naar. Het was een meisje. Wij wisten wat wij weten wilden. We zagen verder geen aanleiding om hem te bezoeken. 

Als ik naar de pater ging die mij les gaf in mijn hobby hield ik mijn gymbroekje aan of trok het kortste broekje aan dat ik had. Hij kon hier prima mee omgaan. Ik voelde liefde, maar ervoer geen seks. Het enige probleem dat optrad was dat de pater ineens was overgeplaatst. Het kan allemaal probleemloos verlopen en zo is het natuurlijk meestal ook gegaan, ondanks het mallotige systeem er omheen. 

Voorts mag opgemerkt worden dat het niet alleen celibatairen geweest zijn die zich misdragen hebben: de cijfers liggen veel hoger bij de 'normale heteroseksuele man'. Alleen verwacht je net niet zo snel van een priester die de gelofte van kuisheid heeft afgelegd. 

Wat nu in de publiciteit komt is één kant van de zaak: de negatieve beleving, het misbruik van macht. Er zijn vast ook wel neutrale en zelfs positieve belevingen van intimiteit, zowel toen als achteraf. 

Uit de onderzoeken van Rind e.a. (Zie in het Nederlands Tegenwicht Opiniestuk # 11 en het origineel in het Engels in  Statement # 13) weten we dat, afgerond, 

Als blijvende schade noemen zij 4% (niet dus 100%) en wel bij de meisjes die gedwongen waren - door 'een pedofiel'? Nee, door hun vaders. 

We mogen dus veronderstellen dat er ook neutrale en positieve belevingen achteraf zijn - al komen die niet in de publiciteit en kennen we de exacte verhoudingen nu niet. 

Noem in elk geval niet ieder intiem contact meteen 'seksueel misbruik'. Neem als nul-hypothese aan dat er hier een normaal-verdeling is; zo niet, falsificeer dan de nul-hypothese met feiten en argumenten. 

Zelf ben ik als kind persoonlijk in het bad gedaan door de pastoor die markant genoeg net op zaterdagmiddag op huisbezoek kwam. De pastoor deed dit liefdevol en zonder de situatie te seksualiseren. Hij had altijd tijd voor zijn misdienaar, ook weer zonder de verhouding te erotiseren, laat staan te seksualiseren. Het kan echt wel. 

'Misbruik' ...

Taal en denken beïnvloeden elkaar. 'Seksueel misbruik' is een vreemde en onlogische term om hier het probleem aan te duiden en erover te denken. Is er ook 'seksueel gebruik'? Is er ook pedagogisch-didactisch misbruik en idem gebruik?

Spreek dan liever van 'ongewenste intimiteit', of van 'wangedrag' dan wel 'misbruik van macht'. 

... van macht

Het seksuele aspect krijgt de meeste aandacht. Maar vergeet niet dat er ook sprake is van puur fysiek geweld en sadistisch aandoende straffen, naast vernedering, emotionele druk en emotionele verwaarlozing: eenzaamheid, heimwee, contactloosheid, verbod van echte vriendschappen tussen de kinderen. 

De seksuele revolutie?

Historisch onjuist is het verweer van bijvoorbeeld bisschop Walter Mixa van het Duitse Ausburg (Trouw 12 maart 2010) dat niet de kerk maar de seksuele revolutie hier de schuldige is. Het gros van het nu naar buiten komende seksuele gedrag lag nu juist vóór die revolutie, de tijd van het taboe. Je kunt niet beweren dat deze revolutie, eind jaren zestig, al snel ook de kerken heeft bereikt. Daar hield het taboe nog wel even stand. Het is juist het doorbreken van dit taboe dat de huidige openheid mogelijk heeft gemaakt. 

Openheid, open staan 

Er is maar een weg uit deze misère: openheid van spreken en open staan voor alle ervaringen en aspecten, de negatieve, de neutrale en de positieve. Dit schept ruimte voor een constructieve en kritische dialoog, ruimte voor herbezinning en verandering. Maar niet alleen voor de individuele falende paters, vooreerst voor het gehele systeem dat hen heeft gevormd, heeft vervormd en gevangen heeft gehouden in zeer onnatuurlijke situaties en gemeenschappen.

En voor ongezonde theologie die lichaam en seks omgeeft met zonde, schuld en schaamte. De Schepper moet zich nu wel schamen, niet alleen voor zijn dienaren maar ook voor zijn theologen. Zij hebben niet begrepen of niet geaccepteerd dat er gezegd is dat de mens naar Gods beeld is geschapen - en dus goed is zoals hij/zij is. Ga dan niet alle seksualiteit verketteren tot onrein, onzuiver, onkuis, slecht, zondig, schuldig. Zoek liever de goede manier om het mooie van de mens te beleven. En spreek hier over.

Zelf-kritisch worden