Het heilige gelijk staat verzoening in de weg

Avishai Margalit over verzoening tussen Joden en Palestijnen

Filosofie Magazine, Maand van de filosofie, De Krant 2009

Compromissen zijn noodzakelijk om tot verzoening te komen. Avishai Margalit over het gevaar van het sektarische denken 

Ooit vond de filosoof Avishai Margalit dat zijn thuisland Israël onmiddellijk vrede moest sluiten met zijn Arabisch vijanden. Hij was overtuigd van zijn eigen gelijk, en iedereen die het oneens was met hem had het mis. Nu is hij milder en benadrukt hij de complexiteit van de wereld en daarmee het belang van compromissen.

In zijn radicale vredesfase, in de jaren zeventig, richtte Margalit met gelijkgezinden een organisatie op, Peace Now. In de naam schuilt een paradox. Voor vrede is verzoening nodig - overigens geen gemakkelijke opgave in Israël. En verzoening, zo legt de vermaarde filosoof uit, is een kwestie van compromissen sluiten. Maar het 'Now' suggereert juist een afkeer van compromissen. Het moet allemaal nú gebeuren, zonder eindeloos overleg. 

De oudere en wijzere Margalit vertelt met milde weemoed over zijn ongeduld, zijn politiek engagement, zijn naïeve compromisloosheid van vroeger. Zijn engagement is overigens gebleven, net als zijn ijver voor verzoening tussen de Joden en de Palestijnen. Maar hij is inmiddels realistischer, meer doordrongen van nut en noodzaak van het compromis.

Margalit: "Op dit moment zie ik een jonge generatie Israëlieten opnieuw in een valkuil van compromisloosheid trappen. Met dien verstande dat zij, overtuigd van hun eigen heilige gelijk, helemaal  geen verzoening lijken te willen met de Palestijnen.

Die opstelling zie ik aan beide kanten. 'Sektarisme'  noem ik dat: de geestelijke houding die ieder compromis, iedere verzoening uitsluit. Want de  sektariër ziet ieder compromis als een verrot compromis." 

Valse idealen

Over het heilige kun je geen compromissen sluiten, dat is de kerngedachte van het sektarisme. Op zich een respectabele gedachte, zegt Margalit. Maar er is ook  een meer pragmatische houding denkbaar - Margalit spreekt van een 'economisch perspectief'. Economie draait immers om het uitruilen van het ene goed tegen het andere. Je zou dus kunnen zeggen dat het compromis het hart is van het economisch denken. 

Margalit: "We hebben beide houdingen nodig. Er zijn momenten dat het denkbaar is dat je een offer moet brengen voor het hogere goed. Voor een Nederlander zal het absurd klinken, want Nederland leeft alweer zo lang in vrede. Maar in landen waar het bestaan onzeker is, is dat wel degelijk een houding om rekening mee te houden. Daar gebeuren dan ook dingen die je niet kunt verklaren met het economische model. 

Kijk naar Israël. Mensen daar kunnen misschien misleid zijn, ze kunnen het bij het verkeerde eind hebben, ze kunnen valse idealen koesteren. Maar je kunt het gedrag van de Palestijnse zelfmoordterroristen of de Joodse kolonisten niet begrijpen vanuit enkel een economisch oogpunt. Met een oog kun je geen diepte zien. Ik wil de daden van
deze mensen niet goedkeuren, integendeel. Ik wil alleen maar zeggen: soms moet je principieel zijn, soms pragmatisch."

Je moet principieel zijn als het gaat om de waardigheid van de mens. Een mens mag niet vernederd worden, daarover is geen compromis mogelijk. Maar als het gaat om allerhande ideologische waarden en waarheden - het 'heilige' waar de sektariër geen compromis over wil sluiten - pleit Margalit voor pragmatisme. Zonder het heilige te compromitteren is het dan best mogelijk je te verzoenen met iemand die een heel andere heilige waarheid koestert. Hoe? Door bescheiden te zijn. 

"Er zijn ruwweg twee houdingen ten aanzien van de waarheid.

Medemenselijkheid

We moeten vooral onze kennisvan  en invloed op de werkelijkheid niet overschatten, benadrukt Margaliet. 

"Zelfs datgene wat wij zelf maken begrijpen we lang niet altijd, en we hebben dat ook niet in de hand. Kijk nou naar de economie. Die wordt door mensenhanden gemaakt, maar nu er een financiële crisis is uitgebroken, zie je dat niemand er iets van begrijpt. Als  je je bewust wordt van die comlexiteit, word je vanzelf wat milder."

Peace Now: het was in de jaren zeventig een onrealistische eis, en tegenwoordig is hij zo mogelijk nog onrealistischer. Toch blijft Margalit geloven dat verzoening tussen de Israëliërs en Palestijnen mogelijk is. Want het sektarisme dat de partijen op voet van oorlog houdt, heeft volgens hem nooit het laatste woord.

Mensen hebben immers ook veel karaktertrekken die verzoening mogelijk maken: mildheid, verlangen naar veiligheid, medemenselijkheid, relativering van het eigen gelijk. Misschien komen die zaken inderdaad met de jaren, zegt hij.