De Oekraïense crisis heeft alles in zich. Recente en oudere geschiedenis. Economische belangen. Militaire posities. Mondiale machtsverhoudingen. Regionale (geo)politiek. Godsdienst en taal. Collectieve psychologie. Wat is er in Oekraïne niet aan de orde?
Maar per saldo is de crisis vooral een sociaal-cultureel conflict. Een conflict tussen
 | een streven naar burgerzin (boud gezegd: de Maidan) en |
| een behoud (even boud: de Donbass) van paternalisme. |
In Oekraïne is een ideologische strijd tussen twee wereld- en mensbeelden gaande
[...]
In Oekraïne lopen sociaal-culturele tegenstellingen dwars door alle lagen van de maatschappij heen. En ze worden, naarmate ze naar het Oosten opschuiven, steeds heftiger.
Uiteraard. De geschiedenis spreekt haar woordje mee
[...]
De gevolgen van de Eerste en Tweede Wereldoorlog doen zich gelden. De mondiale spanningen van na de Koude Oorlog stapelen zich daar bovenop.
[...]
Het was de bolsjewiek Lenin die het Russische deel van het huidige Oekraïne om tactische redenen tot een aparte Sovjetrepubliek promoveerde. Het was Stalin die er, in samenspraak en later in strijd met Hitler, het Habsburgs/Poolse deel aan toevoegde.
Hun bewind heeft de tegenstelling tussen Oost en West, tussen de erfenis van het Russische Imperium en de Habsburgse Dubbelmonarchie, nooit overbrugd.
[...]
Ook het huidige Rusland heeft Oekraïne nooit echt willen erkennen als soeverein buurland. Rusland heeft moeite met de zelfstandigheid van veel landen in het ‘nabije buitenland’ die tot het (Sovjet-)Russische Imperium behoorden. De Roesski mir (Russische wereld) laat zich niet zomaar dekoloniseren.
[...]
Gecombineerd met de vernedering van de jaren negentig, toen het Westen in de Russische perceptie de draak stak met Rusland, is deze Roesski mir de voedingsbodem voor het revanchisme waarop president Vladimir Poetin zijn buitenlandse beleid ent.
Die politiek spoort niet met ‘ons’ axioma dat liberale democratie en sociaal kapitalisme hand in hand gaan. Maar in Moskou wordt volgens literair criticus en romancier Viktor Jerofejev gewerkt aan een ander en eigen ‘groot Russisch idee’.
[...]
Natuurlijk. Er zijn eveneens geopolitieke en economische oorzaken voor de crisis in Oekraïne. [... ... ...]
Zeker. Er zijn religieus/culturele kwesties in het geding. [... ... ...]
Niettemin. In al dit historische, economische, militaire en geestelijke geweld komt één element minder aan de orde:
Het conflict over de inrichting van de maatschappij.
De sociaal-culturele crisis in Oekraïne is een conflict tussen polen. Tussen actief burgerschap en gelaten onderhorigheid. Tussen middenklasse en arbeidersklasse. Tussen riskant individualisme en veiligheid bij de beschermheer. Kortom, tussen een rationele en een relationele samenleving.
Twee decennia lang heeft Oekraïne deze keuzes zoveel mogelijk vermeden. Het westen van het land stemde voor de burgerlijke variant. Bij de parlementsverkiezingen van 2012 wrong zich de radicaal rechts-nationalistische partij Svoboda (Vrijheid) in dit kamp. Svoboda maakte dat Janoekovitsj redelijk kon overkomen. Het oosten, met zijn archaïsch industriële sectoren in de Donbass, koos voor het paternalisme. Dat oosten won meestal, omdat er meer mensen woonden en omdat het partijpolitiek minder versnipperd was.
Nu gaat de rekensom niet meer zo simpel op.
[...]
Het traditionele
Sovjetdenken, waarin groepsbelangen belangrijker waren dan
maatschappelijke waarden, heeft zijn kracht in grote delen van de
samenleving verloren.
[...]
| In Kiev denkt men de graal in Europa te vinden. De stemming is daar op de rand van naïef: als het parlement maar wet op wet aanneemt – hetgeen gebeurt – dan wordt Oekraïne vanzelf Europees. |
| In de Donbass verwachten velen juist heil van een stap terug in de geschiedenis van Rusland. Daar woedt een culturele klassenstrijd van arbeiders en vooral onderklasse tegen de middengroepen. |
[...]
"Het conflict gaat dwars door families en vriendenkringen heen”, aldus de filosofe Tatjana Zjoerzjenko uit Charkov. „Het gaat om de vraag waar Europa begint en waar het eindigt.”
Dat die grens in oostelijke richting opschuift, dat hebben ze in Moskou ook heel goed door
Onder leiding van Poetin heeft Rusland zich steeds meer aan het Aziatische model gespiegeld. Autoritair leiderschap en staatskapitalisme moesten de basis worden van een Russische renaissance.
[...]
Poetin is bezig uit de staat een natie te bouwen. Louter politieke actie op staatsniveau is daarbij niet genoeg. Zo’n project kan niet zonder een sociaal-cultureel programma waarmee de maatschappij ook op het niveau van de individuele burger kan worden gedisciplineerd.
Precies daarom is Oekraïne voor Moskou zo verontrustend. De Maidan bedreigt het beproefde paternalistische model. Zelfs in de Donbass. In deze op Rusland georiënteerde regio is volgens adjunct-secretaris Oleksandr Litvinenko van de nationale Veiligheids- en Verdedigingsraad slechts tien tot vijftien procent voor aansluiting met Rusland (NRC Handelsblad, 19 mei).
Nog belangrijker is dat een
grote meerderheid geen vertrouwen meer heeft in de elites die haar
altijd hebben gepatroniseerd.
[...]
Er is geen nieuwe elite die de
boel overneemt. Die is nog bezig zich te vormen.
Met zijn (indirecte) inmenging probeert Poetin van deze leegte in oostelijk Oekraïne gebruik te maken. Ten dele met succes. De homo sovieticus, de mens die veilig cliëntelisme prefereert boven riskant staatsburger, is in de Donbass nog altijd krachtiger dan na de val van de Berlijnse Muur werd gedacht. Maar niet krachtig genoeg om Oekraïne naar zijn hand te zetten.
Sterker, de interventies van het Kremlin hebben ook averechtse effecten. Ze lokken, naast het klassieke nationalisme, ook een vorm van constitutioneel patriottisme uit. Het neerbuigende gedrag van Poetin, die een en andermaal het zelfstandige bestaan van het buurland ten principale heeft ontkend, leidt ertoe dat Oekraïners hun land langzaam gaan zien als een ‘politiek project’: als het Europese gezicht van de Slavische cultuur versus de Euro-Aziatische variant in Rusland.
[...] Sovjetdissident Jozef Zisels:
"[... ...] Nu kiest meer dan 50 procent van de Oekraïners voor de Europese Unie en nog slecht 20 procent voor de Euro-Aziatische Douane Unie van Moskou. Dat is het gevolg van een transformatie van onze identiteit.”
Die veranderde identiteit staat aan de wieg van de sociaal-culturele strijd die in Oekraïne wordt gevoerd. Dat klinkt ideologisch. En dat is het ook. Maar juist daar heeft West-Europa moeite mee.
[...]
West-Europa kampt met een vergelijkbaar ideologisch conflict. Het electorale succes van Front National, PVV en andere bewegingen die de gevaarlijke liberale unie bestrijden ter wille van het behoud van de beschermende natiestaat is een uiting van onze sociaal-cultureel crisis.
[...]