Die tegenstellingen
waren er natuurlijk al, maar het poldermodel van overleg en compromissen hield
ze koest, maar daarmee ook onder de oppervlakte.
Intussen is er een nieuw parlement en een nieuwe regering, deels
bestaande uit onervaren burgers, zoals dat in onze democratie mogelijk is. De
cabaretiers zijn er maar blij mee.
Volgens veel analisten vindt er meer plaats, namelijk een generatiewisseling
en een paradigmawisseling. De generatie van Den Uyl, Kok en Pronk, die
dertig jaar geleden voor een wende zorgde, is opgevolgd door een volgende
generatie die op zijn beurt voor een wende zorgt.
Een paradigma is een manier van kijken naar en denken
over dingen, een model waarmee men de aangetroffen werkelijkheid interpreteert.
Dit model nu, lijkt te veranderen. Onze cultuur en politiek waren gebaseerd op
de idealen van de Verlichting, rationaliteit en humaniteit, en die van de Franse
Revolutie, vrijheid, gelijkheid en broederschap. De vrijheid werd door het
liberalisme vertegenwoordigd, de gelijkheid en de broederschap beide door het
socialisme en het christendom. Nu zegt men dat 'de oude ideologieën afsterven'
en dat er nu een ideologisch vacuüm is.
Partijen zonder ideologie?
Leefbaar Nederland en de LPF zijn nieuwe politieke partijen.
Leefbaar Nederland heeft nogal wat kiezers verloren aan de LPF, maar als
plaatselijke partijen kregen de 'Leefbaren' mandaat van ongeveer een kwart van de keizers.
Jutta Chorus noemt LN in de NRC van 26 mei 2002 "de eerste politieke partij
zonder ideologie", maar ook "de eerste partij die het eigenbelang
vooropstelt." De partij "- niet links, niet rechts - die gelooft dat
burgers zelf hun problemen kunnen oplossen."
Hoe dit gaat en wat men onder "leefbaar" verstaat,
hebben we kunnen zien in Hilversum. Daar werd door Leefbaar Hilversum zowel een
busbaan als een breed fietspad tegengehouden - volgens plaatselijk PvdA voorzitter
Beker zelfs "elke planologische ontwikkeling in Hilversum platgelegd",
volgens de Groen-Links fractievoorzitter "het openbaar vervoer de nek
omgedraaid."
De partij ontpopt zich als een rechtse autopartij met een sfeer
van wrok en verzet vanuit de underdog. Nu ja, dan wel een underdog
met een auto en een tuin. Voor de auto wenst men meer wegen, maar deze mogen
natuurlijk niet door de eigen achtertuin lopen. Aan het openbaar vervoer en de
fietser heeft men geen boodschap. Wel aan de echte underdog, de
allochtonen, de asielzoekers, de illegalen, de WAO-ers en bijstandstrekkers: die
worden tot vijand verklaard en als criminelen afgeschilderd.
Inderdaad: een paradigmawisseling.
Geen ideologie? Of een andere ideologie met een eigen geloof?
Prof. dr. Arie van der Zwan, econoom, geeft in de NRC van 15
juni vier verklaringsmodellen voor de omslag aan. Hij trof deze modellen aan in
de vele commentaren en analyses die sindsdien verschenen zijn. Elk van deze
modellen mag zich gesteund weten door inmiddels bewezen theorieën uit de
sociale wetenschappen.
De ontketende samenleving
"In de postmodernistische visie van Paars op de burger
bestond geen ruimte meer voor een overheid als hoeder van normen en waarden - de
geëmancipeerde burger zou hiervan niet gediend zijn." [...] "En
zo viel Paars in het zwaard van zijn eigen liberalisatie. De keerzijden ervan
waren uit het oog verloren."
De Toqueville zei het al, schrijvend over de Franse revolutie (L'ancien
régime et la révolution): "Hoe groter
onze vrijheid, des te eerder zullen onvrede en verzet tot openlijke conflicten
leiden."
De verwende consument
Dit model wordt ook aangedragen door The Economist in een
themanummer over Nederland. De moderne consument "weet niet meer wat hij
voor zijn verjaardag moet vragen." [...] "De verwende consument is
volgens die zienswijze op zoek naar opwinding en spektakel om de sleur van zijn
verwende bestaan te doorbreken en zijn onbehagen over het bestaan te
verdringen."
De Toqueville: "Hoe beter het gaat, hoe groter de kans op publiek onbehagen
en onvrede."
De elitewisseling
Om de dertig jaar is er een generatiewisseling in de elite. We
zien dit nu gebeuren in de media, de universiteiten, in heel het maatschappelijk
middenveld en dus ook in de politiek. De generatie van na 1968 wordt opgevolgd
door de volgende. Generatiewisselingen en paradigmawisselingen gaan vaak
samen.
"Wat Den Uyl in de jaren '70 gelukt is - door zijn aanhang op handen
gedragen en door zijn tegenstanders gehaat - heeft Fortuyn dertig jaar later
herhaald. Hij heeft een zich machteloos voelende massa door zelfbewust optreden
weten te imponeren." menig commentator heeft al 'een nieuwe Fortuyn',
of zelfs een hele serie, voorspeld.
De smeulende vuurhaard
De welvaart en het poldermodel heeft de tegenstellingen niet
echt verzoend maar eerder verdoezeld, onzichtbaar gemaakt. Ze worden niet meer
als politiek probleem herkend en benoemd, maar als persoonlijke
problemen, tekortkomingen, 'onderbuikgevoelens'. Dit maakt ze tot een smeulende
vuurhaard die in de volkswijken van de grote steden bovengronds kwam.
Tot zover De Zwan.
"Wie
een psychoanalyse op dit land loslaat, ontdekt een neurotische samenleving.
Onderbuikgevoelens -- ik laat in het midden of die goed of slecht zijn -- zijn
stelselmatig onderdrukt of genegeerd. Nederland was te 'rationeel', te
'correct'. Gevoelens van onveiligheid en machteloosheid bij de bevolking
werden niet uitgesproken. in onze 'karteldemocratie', waarin tegenstellingen
door de politieke elite werden gedepolitiseerd. Maar dergelijke emoties laten
zich niet onderdrukken -- er blijft something rotten -- en komen
uiteindelijk altijd boven in de vorm van symptomen."
(Geschiedfilosoof Frank Ankersmit in Filosofiemagazine, oktober 2002)
"Heerst
er nu een andere wind? Er wordt volop bericht over de nieuwe kabinetsplannen,
die volgens de experts geen van alle zullen werken. Een strenger
vreemdelingenbeleid helpt niet; meer asfalt maakt de files niet korter; hogere
straffen verkleinen het onveiligheidsgevoel bij de burgers niet. De aanstaande
fiasco's worden gretig opgetekend, als verdiende loon voor het domme
kiezersvolk. Het zou inderdaad kunnen dat het nieuwe kabinet een flop wordt,
met de brokkenmakers van de LPF voorop. Maar daarmee keert het vertrouwen in
de overheid niet terug. Aan de stokpaardjes van de progressieve intelligentsia
wordt geen geloof meer gehecht. In die zin is Nederland voorgoed
veranderd."
Van Baar, HP - De Tijd 5 juli 2002)
Iedereen weet dat meer asfalt tot meer auto's en dus meer
files leidt.
Iedereen weet dat het verbieden van bepaalde drugs tot meer illegaliteit
en hogere prijzen en winsten leidt, dus tot meer handel.
"[D]e drie partijen die deelnemen aan de kabinetsformatie
[willen] een einde [..] maken aan de succesvolle experimenten met vrije heroïneverstrekking
onder medisch toezicht. Daarentegen komt nog meer nadruk te leggen op de
strafrechterlijke aanpak van drugsverslaafden. Een symptomatische keuze: een
benadering van het drugsprobleem uit het perspectief van de volksgezondheid
maakt plaats voor hardere strafrechterlijke repressie.
Criminaliteit en onveiligheid zullen hier alleen maar door toenemen.
[...] Het geloof in de werking van repressie - hoe meer strafrecht, hoe meer
misdaad, hoe minder rechtsbescherming, hoe meer veiligheid - is een
fabeltje."
[...]
Als het doorgaat, krijgt de tweede minister van Justitie de portefeuille
asielrecht en vreemdelingenbeleid om voor de bühne te demonstreren dat de
asielkwestie in de sfeer van de criminaliteitsbestrijding ligt en niet over
mensenrechten gaat. Ook dat is symptomatisch voor de verharding van het klimaat.
En ook dit is louter symboolpolitiek."
(Elsbeth Etty, NRC 29 juni 2002)
Het aanwijzen van zondebokken vergroot alleen maar het gevoel van
onveiligheid.
Een klimaat van verharding, materialisme en eigenbelang kan onmogelijk leiden
tot meer welzijn en zingeving. Hate-mails en kogelbrieven, uitingen van
de vox populi, leiden niet tot enige werkelijke oplossing.
In Jip en
Janneke taal laat zich wel een probleem formuleren, maar niet een analyse en
oplossing. Zo dacht CDA-fractievoorzitter Maxime Verhagen vrijblijvend te kunnen
scoren met de opmerking, dat Kamerdebatten vanaf nu zouden moeten gaan zoals
discussies in 'kroeg, kantine en kerk'
Iedereen kan weten dat provincialisme en nationalisme niet meer mogelijk zijn;
we leven in Europa en in een wereld.
Iedereen kan bedenken dat polarisatie niet werkt, integendeel.
Het geheel doet denken aan een uitspraak die een oude schoolrector bij
problemen steeds van stal haalde: "Men denkt niet na, men doet zo maar wat.
Denk eens na!"
De
plannen en uitspraken van het huidige kabinet en in het bijzonder van zijn
opvolger LPF-minister Nawijn van Vreemdelingenbeleid en lntegratie, gevoegd
bij het klimaat in het land, kunnen leiden tot 'een wild-west-democratie die
de samenleving ontwricht.' Aldus Ex-minister Roger van Boxtel in Kleijwegt
& Van Weezel, in VN van 7
september 2002. "Tot nu
toe hebben we in Nederland een redelijk rustig klimaat gehad. [...] Maar dat
dreigt nu te veranderen: Ik maak me zorgen over de vergroving, de goedkope
oplossingen, het gepolariseer. Ik kan me niet vinden in 'the wild bunch' die
Nederland nu regeert." Met name minister Nawijn maakt zich volgens hem
schuldig aan 'platte generalisaties." [..] "En zijn stoere taal
slaat nog aan ook."
Om
te begrijpen waarom 'Nederland helemaal gek lijkt te zijn geworden' trekt Van
Boxtel een parallel met een boek over het Duitsland van vlak voor de Tweede
Wereldoorlog. 'lk heb Sebastian Haffrier over zijn jeugd vlak voor het Derde
Rijk gelezen. Hij schrijft dat Duitsland een beschaafd land was met een
probleem. De mensen leden a ah 'Leere' en 'Langweile', leegte en verveling.
Dat lijkt voor Nederland nu ook op te gaan. We hebben buren die we niet kennen
en luchtjes die nieuw zijn.'
Ter zake en met verworven gezag
Een parlement behoort niet rechtstreeks de vox populi na
te praten en niet rechtstreeks de zwijgende meerderheid haar zin te geven.
Een parlement behoort hier wel naar te luisteren, maar verder te gaan op grond
van argumenten, niet op grond van aantallen.
Een regering behoort ook te luisteren - maar vooral ook naar wat ze zelf toezegt
en belooft, en dit ook eens waar te maken. Een regering ontleent haar gezag niet
aan het aantal agenten en cellen, maar aan haar kwaliteit en waarheids- en
wijsheidsgehalte. "Regeren is arresteren", grapte VN op 24 augustus
2002.
Regeren is eerder luisteren, zien, vooruitzien, ter zake handelen - en zo gezag
verwerven.
Drugsproblematiek hoort helemaal niet thuis in de sfeer van het
strafrecht, dit vergroot het probleem alleen maar; het is een
gezondheidsprobleem.
Asielaanvragen horen niet thuis in de sfeer van justitie, dit creëert
illegaliteit; het is een sociaal probleem op wereldschaal; het hoort bij binnen-
en buitenlandse zaken en bij sociale zaken.
Verkeers- en fileproblematiek is een zaak van het verdelen van beschikbare
ruimte. Op een busbaan kunnen meer mensen veiliger vervoerd worden, fietspaden
zijn beter voor mens en milieu dan autowegen.
Problemen dienen ter zake besproken en opgelost te
worden. Wat dit betreft is iets minder ideologie wellicht wel goed.
Christelijk-moralistische bevlogenheid heeft een aantal problemen in de sfeer
van geboorte en sterven, huwelijk en seksualiteit, eerder vergroot dan opgelost.
Socialistische bevlogenheid inzake het gelijkheidsideaal heeft weliswaar meer
mensen kansen gegeven op meer onderwijs, maar heeft het onderwijs ook met een
flink aantal problemen opgezadeld.
Nu zorgen bevlogenheid inzake roken, alcohol en andere drugs voor meer problemen
dan ze oplossen. Het drugsprobleem is een door verboden geschapen
probleem dat daarna onoplosbaar werd.
"Veel angst komt voor uit niet kennen en niet weten.
[...] Politie en gevangeniscellen zijn geen antwoord op die angst. Integendeel, zulke maatregelen zorgen
alleen maar voor meer vervreemding en - dus - voor meer angst.
Voor de zoektocht naar een veiliger gevoel in de samenleving is het interessant, dat het geheim van de dalende
misdaadstatistieken van de afgelopen tien jaar vooral ligt in een andere aanpak van de politie. In de grote steden viert de
'wijkagent' een comeback. De politiemens die dichter bij de burger komt staan, boezemt niet
alleen vertrouwen in, hij draagt ook bij aan een samenleving waarin meer mensen elkaar kennen. Zo'n politiemens levert een actieve bijdrage aan het gemeenschapsgevoel. De weg naar veiligheid gaat via contacten leggen. Via de buren. Via een praatje met de winkelier. Het beste recept voor degenen die klagen over onveiligheid is om eens wat vaker hun medemens te
ontmoeten." (Ode, oktober 1999, geen auteur vermeld)
Het ziekteverzuim bij de politie is enorm
toegenomen sinds het politiebeleid verhard is. Dit constateert de RMO, de Raad
voor Maatschappelijke Ontwikkeling. De
cultuuromslag die de agent moest maken blijkt ziekteverwekkend te zijn. Het
contact met het publiek, de motivatie van menig agent, is weg.
(Hirdes, WD 26 juli 2002)
"Ik hou[d] me hier op het departement al bezig met het
oprichten van de justitie-in-de-buurt-kantoren, waarvan er nu 28 zijn. Op zo'n
bureau overleggen verschillende instanties: scholen, hulpverlening,
kinderescherming, politie en ook justitie. Dagelijks bespreken ze alles wat bij
de politie is binnengekomen: 'ken jij dat kind?' - want daar gaat het meeestal
om. En samen proberen ze een passende reactie et geven, in plaats van te wachten
tot de zaak op het parket binnenrolt. Als het echt misgaat, slaat justitie snel
toe. Maar bij voorkeur lossen de andere instanties het voor die tijd op."
(Hans Boutellier in Oostveen, NRC 30 juni 2002)
Noch het Tegenwicht team, noch de meeste lezers zitten in
parlement of regering. Maar ieder woont in een wijk. Veel problemen en onvrede
vinden plaats op wijkniveau en zijn op dat niveau op te lossen - en wel door
contact. Daardoor kan het 'niet-kennen en niet-weten', en zo de angst en de
vervreemding verminderd worden.
"Ik heb zelf een methode ontwikkeld: 'Buurt aan zet'.
Waarbij de bewoners het grotendeels voor het zeggen kregen. Een soort
arbeiderszelfbestuur. Zalm gaf me honderd miljoen euro om het uit te
voeren."
(Ex-minister Roger van Boxtel in Kleijwegt & Van Weezel, VN 7 september 2002)
"Na de af en toe negatieve publiciteit die de jongeren
uit Colmschate het afgelopen jaar kregen naar aanleiding van het rondhangen in
deze buurt, besloten de twee [jeugdagent De Kleine en jongerenwerker De Kij]
dat het tijd werd voor een nieuwe aanpak. In plaats van af te wachten tot er
weer klachten van bewoners kwamen, besloten zij op gezette tijden de wijk in
te gaan en de jongeren op te zoeken. [...]
"Een agent is er niet alleen om bekeuringen uit te schrijven", aldus
De Kleine. "het doel van de duo-aanpak is kennen en gekend worden."
[...]
"Wat wij proberen is een samenspraak met de jongeren tot stand te
brengen. Niet alleen maar ingrijpen als er iets gebeurd is, maar op voorhand
naar hun wensen luisteren en samen naar oplossingen zoeken om de wijk voor
iedereen leefbaar te maken." [...]
"Kennen en gekend worden. Daar draait het allemaal om bij de
duo-aanpak."
(Deventer Post 6 februari 2002)
"De Deventer wijkaanpak is inmiddels een landelijk begrip
geworden. Nog steeds komen andere gemeenten hier een kijkje nemen hoe het gaat.
Dankzij de wijkaanpak is er een onzichtbare bodem gelegd. [..] Het initiatief
kwam bij de burgers te liggen. Dat betekende een grote omslag vergeleken met
vroeger. De mensen konden zelf aan de slag met hun woon- en leefomgeving."
"Elke wijk kreeg een budget. Bewoners beslissen hoe dat geld besteed
wordt."
"Daarnaast heeft elke wijk een wijkteam of platform, bestaande uit
bewoners."
(Deventer Dagblad 31 augustus 2002).
In dezelfde krant staat een reportage (Zweers, 2002) over de toename aan
buurtfeesten, getiteld 'Doorgaans is er weinig tijd voor elkaar'. Maar daar is
dus iets aan te doen. In een etnisch gemengde wijk loopt nu "het Zebra
project", bedoeld om de integratie tussen 'blank en bruin' te bevorderen.
Kleine successen? Ze werken op grotere schaal door.
Hetzelfde model kan op grotere schaal gebruikt worden. Het over
en weer kennen van de islamitische cultuur - in feite die van het Turkse
platteland en het Marokkaanse Rif gebergte - enerzijds en de moderne westerse
normen en waarden anderzijds helpt meer dan het 'achterlijk' respectievelijk
'zondig' verklaren van die culturen.
Blijft er een harde kern over die zich ook van de eigen mensen,
god en geboden niets aantrekt, dan kan daar dan ook eensgezind tegen worden
opgetreden. Maar dit is iets heel anders dan een verharding invoeren op alle
terreinen en voor allen.
Hetzelfde geldt op wereldschaal. Het gevaarlijk, respectievelijk
zondig, verklaren van culturen vergroot de spanning, het leren kennen ervan
vermindert deze. Evenmin helpt het om de westerse cultuur een "superieure
beschaving" te noemen, zoals Elsevier op 7 september 2002 (Gerry van de
List, zie het citaat bij de bronnen) doet in grote
kopletters. De moslims doen hetzelfde, zij vinden hun eigen cultuur superieur
aan die van het westen. Zo komen we er niet.
Men hoeft geen Bush of Balkenende te zijn om eens meer kennis op
te doen van andere culturen en om de buurt- en land-, dan wel de wereldgenoten
eens beter te leren kennen door contact met hen te gaan leggen. "De
maatschappij dat ben jij" is lang niet zo'n gekke spreuk.
Een P.S. anno 2003
In januari 2003 waren er weer verkiezingen. De uitslag ervan
verschilde markant van die van mei 2002. Was er in mei 2002 een ruk naar rechts?
Was er in januari 2003 een ruk naar links?
Interessant genoeg verschenen hier twee artikelen over, een voor
de verkiezingen van 22 januari 2003, en een erna. De titel van het eerste luidt:
"Kiezers zijn niet rechtser geworden",
die van het tweede luidt: "Stemwijzer.nl ziet geen
ruk naar links". In beide gevallen werden andere bronnen bekeken dan de
stembusuitslag.
Uit een en ander blijkt dat niet zozeer de opvattingen
van de kiezers zijn veranderd: deze maakten noch een ruk naar rechts, noch later
een naar links. Deze opvattingen blijken redelijk stabiel te zijn en een
evenwicht tussen links, midden en rechts te laten zien. Wat meer variabel is, is
het gedrag van de kiezers. Het is dit, dat zweeft. Men wacht lang om de
keuze te maken en laat zich kennelijk in steeds hogere mate leiden door 'de
poppetjes', de gezichten op de tv.
Dit verwijst naar een paradigmawisseling die hierboven nog niet
is genoemd, maar die wel duidelijk gaande is: de wende naar de televisie-democratie,
ook wel telecratie genoemd. Het medium televisie leent zich niet goed
voor lange genuanceerde beschouwingen zoals de partijprogramma's die bieden. Op
tv werken korte en snelle items met beelden en weinig tekst - 'Jip en Janneke
taal' zogezegd, voor een breed publiek.
Intussen behouden parlement en regering wel hun eigenlijke taak,
die zij niet in Jip en Janneke taal kunnen volbrengen. Hun taak is iets
moeilijker geworden, hoezeer de openheid op zich ook een winst is. Hier blijven
beschouwingen, nuances en uiteindelijk argumenten gelden. Hier telt het
waarheids- en wijsheidsgehalte. Dit alles kan niet met korte en snelle items met
beelden en weinig tekst - dit vergt bezinning, rust en tijd.
Op dit punt dus gaarne geen wende maar continuïteit.
Uiteindelijk blijken de opvattingen van de kiezers ook die continuïteit te
hebben behouden. "Onderzoekt alles en behoud het goede", zei Paulus
al, Van Agt citeerde hem onlangs nog - en ook wij moeten het hier maar eens even
over hebben. Dit doen wij in opiniestuk #
22. Voordien willen we even iets vragen - in
# 21 - over de nu geldende normen en waarden.
