In een moderne samenleving is niets zo noodzakelijk als conservatisme

Citaten uit

In een moderne samenleving is niets zo noodzakelijk als conservatisme

Bart Jan Spruyt, Trouw 29 november 2003

De auteur is directeur van de Edmund Burke Stichting, het platform voor conservatieve gedachtevorming in Den Haag ( www.burkestichting.nl ).

De reacties op het Conservatief Manifest - waarvan op 18 oktober in Letter & Geest een uitgebreide samenvatting verscheen - blinken volgens Bart Jan Spruyt uit door inhoudelijke armoede en afgezaagde tactieken om vooral te vermijden waartoe het pamflet opriep: een discussie over urgente problemen. Regeert op links inderdaad het dogma, de leegte en het onvermogen? Hoog tijd voor een conservatieve repliek [...].

Wij leven in een moderne, democratische samenleving.

[...]

De moderniteit heeft op tal van terreinen grote voordelen gebracht.

[...]

Die grote tevredenheid zou ons echter ook kritisch en waakzaam moeten doen zijn. Als dit moderne leven ons inderdaad zo dierbaar is, zouden we ook alert moeten zijn op mogelijke secrets douloureux, 'naargeestige geheimen', zoals Pierre Manent, leerling van Raymond Aron en Leo Strauss, het eens uitdrukte. Bevat ons moderne leven geen ambivalenties, donkere schaduwzijden, mogelijk zelfs pathologieën? Wij hechten bijvoorbeeld aan vrijheid en gelijkheid, maar zijn die twee principes in alle opzichten verenigbaar?

Misschien hebben die ambivalenties iets te maken met het grote onbehagen, dat minstens zo nadrukkelijk aanwezig is als de tevredenheid, en dat een uitlaatklep vond in de revolutie van Pim Fortuyn. Des te treuriger is het dan om te moeten constateren dat de meeste politici denken dat na het 'bedrijfsongeval Fortuyn' het onbehagen is verdwenen. Maar wat als dat latente gevoel van onvrede gewoon blijft doorsmeulen?

Conservatieven zijn van mening dat die naargeestige geheimen waar Manent het over had, inderdaad eigen zijn aan deze tijd, en zij voelen zich daarom niet in alle opzichten op hun gemak in de moderne samenleving.

Paul Cliteur heeft deze houding getypeerd als 'sensitiviteit voor decadentie'. Die decadentie openbaart zich bijvoorbeeld

	in een verkeerd begrepen tolerantie die tot een ondermijnende vorm van cultuurrelativisme heeft geleid (en tot een taboe op kritiek op de islam) of
	in een narcistische preoccupatie met rechten, die een oneindige uitbreiding van de rechten en een veronachtzaming van de plichten met zich mee heeft gebracht.

Maar waar en hoe deze decadentie zich ook voordoet, in essentie bestaat zij in een in vergetelheid raken van de basisbeginselen van onze beschaving.

De verwaarlozing van deze principes brengt ook met zich mee dat in een moderne samenleving als de Nederlandse voortdurend drie gevaren bestaan.

	Het principe van de sociale gelijkheid leidt tot zelfzucht en een verkeerd begrepen of ontspoord individualisme, en baant de weg naar het milde bureaucratische despotisme van de verzorgingsstaat.
	In een egalitaire samenleving is de middelmaat de norm, met het risico van voortdurende debilisering. Conformisme tiert er welig, en die verlammende eenvormigheid ontaardt gemakkelijk in
	een nieuwe tirannie: die van de toevallige meerderheid.

Al deze bedreigingen van een gezonde samenleving - meer dan anderhalve eeuw geleden al gesignaleerd door Alexis de Tocqueville - behoeven bestrijding door:

	Democratie, opgevat als actief burgerschap in plaats van als passief belasting betalen (zodat burgers zich vanuit welbegrepen eigenbelang weer voor de publieke zaak gaan interesseren);
	Religie of 'waarden en normen' om de verpestende invloed van het individualisme en de verleiding van het utopisch denken tegen te gaan;
	En decentralisatie, zodat er weer intermediaire machten ontstaan die als buffer tussen overheid en individu kunnen fungeren. (...)

In een moderne samenleving is niets zo noodzakelijk als deze conservatieve ideeën.

[...]

De Edmund Burke Stichting heeft de afgelopen jaren veel energie gestoken in het debat over het conservatisme als politieke filosofie.

Wat is dat conservatisme nu eigenlijk, in welke varianten openbaart het zich en waarom is het zo belangrijk? Dat waren de vragen die wij in talloze debatten, artikelen en interviews hebben geprobeerd te beantwoorden. Daarover ging ook mijn boek Lof van het conservatisme. Het is een agenda voor de lange termijn. Het overwinnen van misverstanden, vooroordelen en negatieve associaties vergt een lange adem.

[...]

Een van de grootste problemen van onze politieke cultuur is de kwestie van de representatie: de vraag of het parlement het volk wel echt vertegenwoordigt. Binnen het huidige systeem zijn kamerverkiezingen in feite premierverkiezingen. Op de slippen van de lijstaanvoerders komen tientallen kandidaat-politici de Tweede Kamer binnen van wie niet in alle oprechtheid kan worden gezegd dat zij door de bevolking zijn gekozen.
[...]
Door het huidige kiesstelsel creëren we dus een macht die zich van de samenleving heeft losgezongen.

Conservatieven hebben daar een hekel aan. Geen enkele instelling mag zich onttrekken aan de macht van de samenleving over zichzelf. Conservatieven zijn constitutionalisten [....].

Onze opponenten zijn de zogeheten voluntaristen, die [...] een staatsmacht voorstaan ,,die zich als het ware uit de samenleving losmaakt, zich daarboven verheft, zich isoleert en gaat handelen als een eigenstandig element, namelijk een bij uitstek politiek element waaraan de gemeenschap zich moet onderwerpen''.

[...]

Dit is allemaal al erg genoeg. Maar het wordt nog erger wanneer we bedenken dat deze niet-representatieve macht voortdurend besluiten neemt. En in een democratie heeft men de neiging om een besluit dat met meerderheid van stemmen is genomen, als moreel goed te aanvaarden. Dit is een van de negatiefste aspecten van de links-liberale voogdij over de samenleving.

[...]

Het publieke debat is decennia lang geschaakt door links. In dit klimaat van progressief-liberale voogdij is het de hoogste tijd voor een krachtig tegengeluid.

De voorstellen die wij in het Conservatief Manifest hebben gepresenteerd, vloeien niet alleen voort uit de Tocquevilliaanse analyse van de moderne, democratische samenleving, maar ook uit dat gevoel van urgentie over enkele specifiek Nederlandse problemen.

Wij hebben onze zorgen verwoord over de afwezigheid van twee basisvoorwaarden voor een goed functionerende constitutionele democratie:

	de verantwoordelijkheid voor de macht die politici uitoefenen en
	de soevereiniteit van het politieke stelsel als geheel ten opzichte van andere landen.

Wij hebben geprotesteerd tegen dat milde despotisme van de verzorgingsstaat en gepleit voor een herstel van de civil society.

Wij hebben een hooghartige elite aangeklaagd die zorgen over de hoge criminaliteit ziet als het gevolg van het lezen van de verkeerde krant.

Wij hebben de constitutionele liberale democratie verdedigd als een politieke orde die wij in een proces van eeuwen hebben gerealiseerd.

[...]

Ten slotte hebben wij onze verontrusting uitgesproken over de voortdurende daling van het onderwijsniveau, inclusief de uitholling van het curriculum. De aanvaarding van de Mammoetwet in 1962 heeft geleid tot 'concessies aan de intellectuele eisen' en de culturele gevolgen van deze 'nivellering van het algemene niveau' is groot geweest [...].

De publicatie van ons manifest heeft veel reacties opgeroepen. Ook interne reacties, waarbij meer traditionele conservatieven hun kritische kanttekeningen plaatsten bij de accentverschuiving naar een meer gepolitiseerde vorm van conservatisme, en de neoconservatieven de urgentie van deze stap benadrukten. Daarmee herhaalt zich in Nederland een discussie die binnen de conservatieve gemeenschap in de VS al sinds de jaren tachtig (met het aantreden van Ronald Reagan) wordt gevoerd.

Maar het manifest was natuurlijk niet primair voor intern gebruik bedoeld. Duizenden mensen hebben de tekst van onze website burkestichting.nl gedownload, en dat waren hoogst waarschijnlijk niet alleen conservatieven. De inhoud heeft ook de tegenspraak opgeroepen van auteurs die in kranten en weekbladen lucht hebben kunnen geven aan hun kritiek en ergernis.

Hun reacties hebben bij ons vooral tot verbazing geleid. Het viel ons op dat niemand inging op de gesignaleerde problemen zelf. Men verloor zich in exercities omtrent de aard van het conservatisme dat zich aandiende en in pogingen dat conservatisme een plaats te geven, het liefst zo abstract mogelijk, blijkbaar om weg te blijven van de maatschappelijke problemen, waarvan overigens niemand het bestaan expliciet ontkende. Alleen Dick Pels (L&G, 25-10) formuleerde een alternatief: meer vrouwelijkheid en onzekerheid. Maar hebben we daar nu juist niet wat te veel van gehad?

Het was een vreemde ervaring: je houdt een pleidooi voor de verworvenheden van de democratische rechtsstaat, en je moet in een artikel van CDA-senator Henk Woldring (L&G, 8-11) lezen dat het conservatisme 'dreigend op ons afkomt', omdat ons manifest een 'ideologie' bevat die 'onze beschaving en rechtsstaat bedreigt'. Je waarschuwt voor de gevaren die deze beschaving en rechtsstaat bedreigen, en je stuit op een chagrijnige schoolmeester die jou van geschiedvervalsing beschuldigt en je om redenen die onduidelijk blijven een 'haatbrenger' noemt die 'groepen in Nederland op een onbehoorlijke manier tegen elkaar opzet' (Schuyt, Volkskrant, 22-10). Zonder in een slecht geïnformeerd marktfetisjisme te vervallen, voer je een pleidooi voor eervolle zelfredzaamheid, en je betoog wordt in het Nederlands Dagblad door politiek-filosoof Govert Buijs en ethicus J. Douma gehekeld als een asociale 'megafoon van een onversneden markt-liberalisme'.

Vanwaar nu de inhoudelijke armoede van deze reacties? Als ik het goed zie, spelen minstens drie factoren een rol.

	In de eerste plaats is er overduidelijk sprake van een soort generatieconflict. De boosheid van J.A.A. van Doorn, opgewekt door enkele uitspraken van Afshin Ellian in een interview met HP/De Tijd, kan als volgt worden samengevat: 'Een jonge intellectueel verstout zich tot kritiek op de verzorgingsstaat zonder mijn publicaties uit de jaren zeventig te citeren!' Eenzelfde nukkige verongelijktheid typeert Kees Schuyt, die zich beklaagt over de 'opdringerigheid' van het conservatisme.
	In de tweede plaats spreekt uit de kritiek een zekere schrik. Zolang conservatieven zichzelf in een kelder opsloten, daar met elkaar Burke en Tocqueville zaten te lezen, en zo af en toe met een (populair-)wetenschappelijke publicatie naar buiten kwamen, was er niet veel aan de hand. Dat was nog ongevaarlijk. De verschillen leken zich te beperken tot nuances (en dat is het grootste verschil van mening dat een democratie wil accepteren, aldus alweer Tocqueville), en over die nuances kon een interessant intellectueel debat worden gevoerd. Maar nu zijn die dekselse jongens van de Burke Stichting met een pamflet de straat op gegaan. Heel eng, die concretisering van dat conservatisme, want zij blijkt haaks te staan op de links-liberale consensus en het politieke systeem als zodanig failliet te verklaren.
	En in de derde plaats grijpt er enige vertwijfeling om zich heen over de nieuwe vorm van conservatisme die de Burke Stichting uitdraagt. Die vorm is wat minder gestileerd, rechts door het midden, lijnrecht op het doel af. Waarom dit zo is, moge uit het voorgaande afdoende duidelijk zijn geworden. Maar ik hecht eraan hier de naam van Hans Achterhuis te noemen, die ik om zijn staat van dienst zeer respecteer en wiens artikel (L&G, 25-10) bij mij de meeste gedachten heeft losgemaakt. [...]

Het is niet alleen de armoedige inhoud van de meeste reacties die ons heeft verbaasd, maar ook de afgezaagde en vermoeiende, want zo voorspelbare, tactieken die zijn gevolgd om het pamflet op een bepaalde manier weg te zetten. Je kunt een boodschap die je niet bevalt ook aanvallen door de schijn van een inhoudelijke bestrijding te vermijden en haar alleen maar verdacht te maken.

Een pleidooi voor de verworvenheden van de westerse beschaving, zoals die onder andere in Nederland zijn gerealiseerd, doe je dan af als huiveringwekkend 'Neerlandocentrisme' en je plaatst dit enge 'nationalisme' van de Burke Stichting vervolgens zo dicht mogelijk in de buurt van de LPF en Nieuw rechts. Dat was de methode van Dick Pels.

Je kunt je er ook van afmaken door de indruk te vestigen dat de auteurs onwetenden zo niet randdebielen zijn, wier betoog dus geen serieuze aandacht verdient. In dat geval doe je er het beste aan Thomas von der Dunk (NRC Handelsblad, 30-10) schaamteloos te prostitueren. Die krijgt het woord 'gotspe' zo lekker makkelijk uit zijn pen, en slaagt er als geen ander in van een gedachte eerst een karikatuur te maken en die vervolgens retorisch te bestrijden met een waslijst van vermeende fouten en onjuistheden.

[...]

	Het gaat ons om een vrije en pluriforme samenleving die door een grondwettelijke orde wordt begrensd - maar die orde moet dan wel gekend en verdedigd worden.
	Het gaat ons om de kennis van de geschiedenis, cultuur en taal waarin die orde is gegroeid en uitgedrukt.
	Het gaat ons om het herstel van de eer van de zelfredzaamheid, en om het goed van een vrije markt die cultureel en moreel stevig is ingebed.
	Het gaat ons om een overheid die haar grenzen kent en in acht neemt, en haar kerntaken - zoals het waarborgen van een veilige publieke ruimte - kordaat uitvoert.

[...]

Misschien was de verwachting wat naïef dat onze eerste proeve van een concretisering van het conservatieve gedachtegoed gepareerd zou worden door een alternatief, een ander ideaal, een ander beeld van de goede samenleving, en met het begin van een notie over de middelen die die samenleving iets dichterbij kunnen brengen. Het is niet gebeurd.

[...]

We hadden graag bewijzen van het tegendeel gezien. Misschien heeft links wel ideeën en is het er vooral in geslaagd die zorgvuldig geheim te houden. Misschien zijn die er ook niet. Laten ze dan Jacques de Kadt en de Oude Drees eens gaan lezen, en dan nog eens terugkomen voor een zakelijke en serieuze discussie.