De Boze Burger gehoord

Tegenwicht
Essay # 73
22 juli 2017

Een essay, een poging

Dit essay is een vervolg op onze weblog # 191. Hierin wordt, kort gezegd, beweerd dat, als er één bevolkingsgroep nu wel gehoord is, het de Boze Burger is. Hun klachten werden in eerste instantie genoemd. als twee grote lijnen hierin werden genoemd: globalisering en neo-liberalisering, waardoor hier werkeloosheid en op vele plaatsen sociaal-economische ongelijkheid ontstond - precies het beleid van de middenpartijen in de afgelopen decennia.

Van het type boosheid werden twee maal drie soorten genoemd:
eerst (1) die over sociaal-economische aspecten (werk, buurt),
(2) over identiteit, discriminatie, racisme en
(3) narcistische boosheid: verongelijktheid als individu.

De tweede indeling onderscheidde
(1) spanning tussen elite en volk,
(2) spanning tussen wat democratie belooft en wat zij niet waar maakt en
(3) spanningen tussen groepen in de samenleving.

Vervolgens werden zeven manieren van kijken naar de boosheid genoemd.

Gesteld wordt dan dat een nadere analyse nodig is. Dit gebeurt hier, als essay dat meer ruimte biedt dan een blog. Een essay is: een poging. De kernvraag is: Wat beweegt zoveel mensen om in een van de meest welvarende en gelukkigste landen ter wereld om toch zo boos te zijn? Wat betekent dit? Wat kan of mort ermee gedaan worden?

Analyse

Een analyse is nodig omdat gehoord worden en luisteren niet voldoende is. Een klacht is nog geen beleid. Er is begrip en inzicht nodig, inhoudelijk en procesmatig. Dan moet iemand iets gaan doen, iets dat helpt, dus iets dat een verandering teweegbrengt, dus iets progressiefs. Dit is al tegen het zere been van de klagers die veelal juist conservatief zijn, die willen behouden wat er is of die terug willen naar iets waarvan hun verteld is dat het er geweest is en dat het goed was.

Nostalgie

Nostalgie is een kenmerk dat als een van de eerste naar voren komt in het verhaal van de boze of bezorgde burger. Eelco Runia, geschiedkundige, leert ons dat nostalgie niet zozeer het verlangen is naar het verleden op zich, hier de jaren '50 en '60, die dan gelukkig zouden zijn geweest - wat ze belist niet waren.

"Nostalgie is ... niet verlangen naar een tijd dat 'geluk nog heel gewoon was' maar verlangen naar een tijd dat [waarin] geluk nog om de hoek lag - of om de hoek leek te liggen." Een tijd van hoop op en verwachting van een betere toekomst en het idee dat je daar zelf iets aan kunt doen. (Eelco Runia, in NRC 8 april 2017, Nostalgie is ook niet meer wat het geweest is).

Eelco biedt ons een matrix met twee assen en vier vakken:

C	A
D	B

Horizontaal→→: verwachtingen van laag naar hoog, bijvoorbeeld stijging op de sociaal-economische ladder;
vertikaal ↑: de inlossingemogelijkheid van laag naar hoog.

Vak A heeft hoge verwachtingen en hoop op inlossing ervan. Dit zijn de progressieven in de politiek die iets willen veranderen, die perspectief en 'een ander verhaal' zoeken. Pech voor vak D: dit is "de linkse elite".

Vak B heeft ook hoge verwachtingen, maar ziet geen kans die ook waar te maken; jammer, frustrerend.

Vak C heeft lage verwachtingen, maar ja, je doet toch wat je kunt om er het beste van te maken.

Vak D verwacht niets goeds meer en ziet geen kans hier iets aan te doen. We doen zo ons best, we houden ons aan alle regels, maar worden ingehaald door anderen die er met onze huizen en banen vandoor gaan. Laten we behouden, conserveren dus, wat er is en teruggaan naar de tijd dat het beter was. Dit is het vak van de populisten die wel klagen maar geen oplossingen bieden.

Vak D verklaart zich "Het Volk" en verzet zich tegen vak A, want verzet zich tegen progressieve veranderingen, wil terug, niet vooruit. Nu is vak A nog wel aan het zoeken naar dat perspectief, dat 'andere verhaal'; het ontbreekt vooralsnog - misschien juist omdat het hier en nu eigenlijk best wel goed gaat. Kan het nog beter? Niemand weet hoe.

Elite en Volk

Elite, het woord komt van de 'eclectici', de 'gekozenen' in de zin van 'de uitverkorenen' - vroeger door God, paus of keizer, dan wel door een erfenis; nu door de kiezers, het volk, op grond van prestatie (dus opleiding, training en ervaring). Terug naar de jaren '50? Toen had je nog een echte elite!

Vreemd genoeg willen onze mopperaars juist hier weer naar terug: een paternalistisch bestuur, een echte elite dus, een Sterke Leider die De Orde Herstelt.

Het Volk: dit zou dan homogeen zijn (niet multicultureel dus), één visie hebben - de juiste, uiteraard - en het zou moeten regeren. Dit is een illusie, fictie, een mythe, een constructie. Het volk is verre van homogeen en er zijn zo ongeveer evenveel meningen als mensen. Het volk regeert ook niet, het volk kiest zijn regering, die vervolgens regeert.

Zowel de elite, altijd fout, als Het Volk, altijd goed, zijn illusies. Zo ook de veelgenoemde kloof tussen beiden. de tegenstelling is een valse.

Aldus bijvoorbeeld de WRR in 'Wat is er mis met de maatschappelijke scheidslijnen', Will Tiemeier, 12 januari 2017, besproken door Hanne Obbink in 'Zo diep is de kloof niet' in Trouw, 12 januari 2017.
"Nee, er gaapt in Nederland géén kloof tussen volk en elite of tussen hoog- en laagopgeleid. [...] Dat valt wel mee, stelt Will Tiemeijer [...]
'Nederland is een high trust society, een land dat als het gaat om vertrouwen tussen de inwoners onderling 'tot de wereldtop behoort'. [...]
Als we steeds maar blijven herhalen dat er diepe scheidslijnen door de samenleving lopen, krijgt dat invloed op hoe we de feiten waarnemen", benadrukt Tiemeijer. "Dan gaan we er zelf in geloven, dan wordt het een 'self fulfilling prophecy': het wordt vanzelf waar."

Anton C. Zijderveld schreef in 2009: "Populisme als politiek drijfzand" - Cossee Essay, Amsterdam 2009 - over de vermeende kloof tussen politiek en burgers:
"Het zou wel eens zo kunnen zijn dat de afstand tussen politiek en burgers te klein is , dat in een representatieve democratie de behartinging van het algemene belang per definitie op afstand staat van het individuele, private belang.

Nu heb je 'elite' in soorten en maten. Zo heb je bijvoorbeeld de parlementariers Wilders, bijna hat langst zittende kamerlid, en Thierry Baudet, beduidend hoog opgeleid. Er is een belangrijker onderscheid, namelijk tussen
(1) zij die er slechts op uit zijn de eigen macht te behouden (Poetin, Erdogan, nu ook Trump) en
(2) zij die oplossingen zoeken voor problemen, bijvoorbeeld de economen, experts dus, die ook leiding kunnen geven. die experts moeten dan ook wel een visie hebben of mensen met visie, politici, naast zich.

Baudet wil een 'zakenkabinet', niet gekozen uit 'het partijkartel', maar vanwege hun kunde, hun expertise, dus wel gekozen uit 'de elite'. Trump schiep zich een 'zakenkabinet' bestaande uit groot-idustrielen die kunnen 'dealen' - bepaald wel elitair dus. Zonder een richtinggevende visie komt een expert echter niet ver: moet hij nu de kolenmijnen heropenen of mikken op duurzame energie? Dit is een politieke keuze, gemaakt door de gekozenen, de moderne eclectici, een keuze die vooraf gaat aan de expertise, de meest kundigen, de 'elite' onder de bekwame vakmensen.

Emotie

Als we luisteren naar De Boze Burger, dan horen we vooral emoties: boosheid dus, zich gepasseerd en vernederd voelen, jaloezie, rancune, ressentiment, wraak, onzekerheid, angst, paniek, slechtofferdenken, verlangen naar Een Sterke Leider, patriottisme, nationalisme.

Deze emoties zitten in de mensen, maar ze zijn er ook ingestopt of versterkt door politici die emotieve taal gebruiken, vooral tijdens de campagnes, maar sommigen doen dit permanent. Regeren is iets anders dan (permanent) campagne voeren. Regeren is een vak dat luisteren vergt, maar ook rationaliteit, afstand nemen, analyseren, creativiteit, samenwerken, compromissen sluiten, wetten maken. Dit laatste is op zich al gespecialiseerd vakwerk. Dit alles kost ook tijd.

Dat de onvrede ook bewust gemobiliseerd wordt is in 2012 overtuigend aangetoond door Sybe Schaap in zijn boek "Het rancuneuze gif; de opmars van het onbehagen"; Damon, Budel 2012, met name in zijn hoofdstuk 13: "De lokroep van het populisme".
Hierin betoogt hij dat met name de PVV de onvrede oproept, mobiliseert, versterkt. Hij kritiseert met name het in 2010 verschenen boek "De schijn-elite van de valse munters" van PVV-ideoloog en kamerlid Martin Bosma, de 'rechterhand' van Geert Wilders. "Het nostalgische beeld bestaat dus geheel uit fantasie" (Schaap, blz 205)
Zo ook: "Al het negatieve dat Nederland [...] bedreigt of zou kunnen bedreigen wordt zonder alteveel empirische onderbouwing gerelateerd aan de islam." (Schaap, blz 206)
"Het gaat om het versterken en kanaliseren van de onvrede, het verbreiden van ressentiment. Ressentiment moet ressentiment baren, eigen woede moet volkswoede genereren." (idem idem)

Ook Tegenwicht heeft dit boek van Martin Bosma scherp gekritiseerd, al in 2010, in het opiniestuk # 57: De ideologie van de rechtse elite.
"Het hele boek is een grote aanklacht tegen 'de elite' ... door een kamerlid, een der vice-voorzitters zelfs, die nu dus ook tot de elite behoort. Anders Wilders wel; die is zowat geboren en getogen op het Binnenhof; een fractievoorzitter behoort toch echt wel tot de elite. Tegenover de elite staat dan Het Volk, een opgeklopte tegenstelling. De echte scheidslijnen lopen dwars door elite en volk heen. Bosma's boek is rijk aan complot-denken. ... enzovoorts. Ook de demagogische retoriek komt hier scherp aan de orde, met voorbeelden:
< http://www.tegenwicht.org/57_rechtse_ideologie/57_rechtse_elite.htm#retoriek >.

Anton C. Zijderveld schreef in 2009 (zie hierboven):
"Zinderende onvrede: Het populisme vegeteert op rancuneze gevoelens. [...]
Tegen iets of iemand zijn is typerend voor populistische bewegingen. Populisten hebben doorgaans negatieve programma's. [...]
Onvrede met de politiek gaat samen met onvrede in de persoonlijke levenssfeer, zoals ... huwelijk en gezin, buurt en buren, werk en verenigingen. [...]
Het positieve verbrokkelt ... Het negatieve, het 'nee' daarentegen verenigt. [...] (blz 33 ev.)
Populisme ... drijft op zinderende emoties van onbehagen, onzekerheid en vaak ook rancune. [...]
Populisme schept onvredes, rancune, haatgevoelens en teert erop." (blz 40 ev)

Ook nu nog ondermijnt dit emotieve gepraat de rechtsstaat en de democratie: "Nep-parlement", "Nep-rechters".

Terug naar de boosheid als gevoel

Dit gevoel kan op zich waarde hebben, want tot rebellie leiden en die weer tot verbetering. Denk aan het feminisme en aan het succes van de vakbonden. Voor echte verbetering is echter heel wat meer nodig dan het gevoel van boosheid alleen: visie, een ideaal, kunde om iets te veranderen.

De angst betreft vooral ook 'de' criminaliteit. Juist deze is echter in de laatste decennia beduidend afgenomen. De minister zit te puzzelen wat hij met al die leegstaande gevangeniscellen aan moet. Maar ook voor verandering is de Boze Burger bang; hij wil terug, niet vooruit. Verandering vraagt om dynamiek, diversiteit, communicatyie, openheid en moed. De Boze Burger echter wil eerder behoud, orde, controle, een sterke leider, grenzen, geborgenheid, veiligheid. Men voelt zich vernederd door krachten die men niet kan overzien. Dit leidt tot ressentiment en tot het zoeken van zondebokken.

Bas Heijne; 'We kunnen niet meer terug'; NRC 3 maart 2017:
De Brits-Indiase essayist Pankaj Mishra kritiseert de mondiale woede van hen die een herstelde samenleving willen zonder immigratie en vol onderlinge solidariteit ...
"Het individu, dat wordt aangemoedigd om zichzelf te zien als een ondernemer op een markt, ziet zichzelf plotseling in een mondiale competitie verwikkeld, zonder begrenzing, zodat hij zijn baan kan kwijtraken aan iemand in China of Mexico. Men ervaart verlies van zeggenschap, voelt zich vernederd, door krachten die men niet kan overzien. Dat is de oorzaak van die wereldwijde epidemie van ressentiment. Er is onbehagen, ergernis en woede en men zoekt een zondebok."

Ongelijkheid maakt boos, logisch. Maar ook gelijkheid, gelijke kansen, wekken boosheid op. Die statushouders, die Polen, al die allochtonen, die vrouwen, ze krijgen zo maar alle kansen! Dat is concurrentie! Het maakt 'ons' tot 'losers'! Juist het feit dat de integratie van deze groepen geslaagd is, maakt mensen boos: 'We' worden ingehaald!

Leonie Breebaart - Trouw - 'Juist groeiende gelijkheid zorgt voor wrok tegen de elite' [On line versie 12 maart]
Gelijke kansen? Daar word je boos van! [Papieren versie, 11 maart 2017]
"Maar hoe kan meer gelijkheid leiden tot rancune?
Doordat emancipatie nieuwe problemen oproept. Kijk, alle emancipatiebewegingen hebben enthousiast toegewerkt naar een maatschappij waar je wordt beloond naar je prestaties, niet naar je afkomst of je kleur of je sekse. Als je slim bent en hard werkt, dan kom je er wel. Maar daar begint de wrok, de rancune. Want er blijven altijd mensen die niet profiteren; mensen die minder talent hebben, die zich ongelukkig voelen in een wereld die gericht is op prestatie en concurrentie. Daar zit een harde kern van boosheid. Als je het gevoel hebt dat hardwerkende Polen of slimme vrouwen jouw kansen op de arbeidsmarkt verkleinen, dan word je boos."

Tofik Dibi; Vergis je niet: de multiculturele samenleving is juist wel gelukt; NRC 13 maart 2017
Witte Nederlanders zijn niet boos omdat de integratie is mislukt, ze vrezen juist het succes ervan. "De witte woede komt voort uit het gevoel ingehaald te worden door 'allochtonen', terwijl je zelf elk dubbeltje moet omdraaien of je droom in duigen ziet vallen. [...] De 'mislukte integratie' is een mythe, de integratie is hartstikke aan het lukken en dat doet achterblijvers pijn."

Wellicht is de Boze Burger meer bezorgd dan echt boos. Veel mensen zijn best tevreden, maar ze zijn onzeker over hun toekomst, over wonen, werk, zorg en inkomen.

Maarten Schinkel & Marike Stellinga, De boze burger - 'Bezorgd' is een betere diagnose - De ontevreden burger ziet machteloos toe hoe anderen beslissen over zijn lot - NRC 14 maart 2017.

Ter relativering: niet iedereen is boos, alleen de bozen schreeuwen harder. De meeste mensen vinden het wel goed zo. Wel, rustig laten schreeuwen dus en rustig luisteren. De bozen kunnen hun agressie zo mooi gekanaliseerd kwijt. Dit hun huisgenoten en de samenleving ten goede. De samenleving gaat ermee aan het werk en weet wat zij moet doen en laten.

Identiteit en cultuur

Identiteit ontleent de mens aan zijn sociale omgeving. Nu in deze seculiere cultuur het geloof en een kerk, maar in deze flex-tijd vaak ook de werkplek is weggevallen, in de tijd waarin 'de buurt onze buurt niet meer is', zoekt men toch een groep, cohesie, geborgenheid. Men zoekt een nieuw 'wij', maar nu in de sociaal-economische status (hoog-/laag-opgeleid), in de natie en in het ras. Ook op de sociale media zoekt men naar mensen met gelijke meningen en vooral ook emoties die de buurt overstijgen. De moslims zoeken juist eens te meer geborgenheid in hun geloofsgemeenschap. Wie echter een 'wij' creeert, creert ook een 'zij' door uitsluiting van 'de anderen'.

Is 'onze' cultuur de joods-christelijke, zoals vooral Wilders dit vaak beweert? Dit is pure onware onzin. Hoezeer zijn de joden niet altijd, en nog maar kort geleden, uitgestoten, vervolgd, vermoord? Er is niets joods aan onze cultuur. Christelijk dan? In deze tijd van secularisatie? Onze cultuur is gebaseerd op de Griekse filosofie, het Romeinse recht en de ideeen van de Verlichting, gevolgd door de moderniteit.

Het is dit laatste dat nu afkalft, er is iets als een contra-verlichting gaande. De Verlichting plaatste het individu voorop, nu zoekt de mens weer cohesie, groep, geborgenheid, verbinding, gemeenschap, volk. Dit zijn kenmerken van de Romantiek, destijds al een reactie op de Verlichting: emotio in plaats van ratio, nationalisme in plaats van kosmopolitisme. Post-moderniteit met haar claim op de individuele waarheid in plaats van de empirische zekerheid van de moderniteit: Waarheid, feiten en wetenschap zijn 'ook maar een mening'.

De idealen van de Verlichting, vrijheid, gelijkheid en rationaliteit, en de moderniteit, praktische organisatie, zijn in de handen gelegd van experts en bureaucraten, de politieke klasse van de hoog-opgeleiden - zie de PvdA waar geen arbeider meer in te bespeuren valt. Het volk steunt nog wel de idealen van de Verlichting, maar verzet zich tegen die politieke klasse, 'de elite'.

Deze heeft met het neo-liberalisme de vrije markt omarmd als leidend principe; de staat werd 'een bedrijf', de burger werd 'klant' met wensen. De klant krijgt echter niet altijd zijn zin; het lustprincipe botst met de realiteit. De idealen van de Verlichting zijn ook niet altijd helemaal haalbaar, men moet altijd water bij de wijn doen en 'het menselijke tekort' als feit accepteren. De klant doet dit niet, de klant wordt boos, hij krijgt niet meteen en direct wat hij wil.

Dit is bepaald strijdig met de joodse en christelijke cultuur. Hierin zijn soberheid, afzien van materiele genoegens en geduld deugden, in de soefistiche tak van de islam al evenzeer.

Zijderveld oppert in zijn hierboven genoemde boek het verschijnsel van 'relatieve deprivatie':
"Wie het goed heeft wil het altijd beter hebben en is dus ontevreden, want er zijn altijd anderen die het beter hebben." We zijn gewoon verwend.

Bas Heijne raadpleegt in zijn "Onbehagen; nieuw licht op de beschaafde mens", Ambo/Antros, Amsterdam 2016, Freud. Deze onderscheidt het lustprincipe (de mens wil zijn zin hebben, en wel nu) en het realiteitsprincipe (dit lukt niet altijd). Het beteugelen van het lustprincipe en het accepteren van het realiteitsprincipe is een kenmerk van de beschaving. In een tijd van welvaart komt dit in het geding.

Toch is er een kentering gaande. De cultuur van het seculiere en kapitalistische individualisme, die van 'het Dikke Ik', die van het streven naar individuele rijkdom (de bankiers!) bevalt niet meer. In plaats daarvan leeft religie weer op, zoekt men weer cohesie en verbondenheid, solidariteit, kleinschaligheid en duurzaamheid.

Yvonne Zonderop: : 'De politiek is overvraagd' - Kim Putters over de noodzaak van verbinding; De Groene Amsterdammer, 8 -9 maart 2017
Met de secularisering verdwenen alle ideologieën, behalve die van het individualisme. Volgens Kim Putters, directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau, komt die periode nu ten einde. "De ziel is niet weg."
"Overal waar ik kom, tref ik mensen die zoeken naar betekenis", zegt hij.
Die behoefte aan zingeving stelt mensen voor een uitdaging. De vanzelfsprekende kaders waar de babyboomers zich van bevrijdden zijn grotendeels verdwenen. Tegenwoordig moet je zelf kiezen waar je in gelooft, en ook wat je er vervolgens mee doet. [...]
Kreeg je vroeger je raamwerk op een presenteerblaadje aangeboden en had je de gemeenschappelijke zekerheid die daarbij hoorde, nu moet je er zelf chocola van zien te maken. Dat gaat de een prima af, de ander een stuk minder".

De jongeren

De meerderheid van de jongeren van nu zegt geen vertrouwen te hebben in het land, de staat, de politici en de pers. Zij menen dat zij en de andere kiezers slecht geïnformeerd zijn - maar zij lezen ook nog nauwelijks boeken en gedegen artikelen. Zij vinden politiek te ingewikkeld. Zij uiten angst voor de toekomst, voor terrorisme, voor oorlog en werkloosheid - en stemmen massaal op de PVV: 27% in 2016. Er is nog vertrouwen in de democtratie, zij het bij de hoger opgeleiden beduidend meer dan bij de lager opgeleiden. Zij staan achter het principe, maar niet zoals dit nu wordt uitgevoerd. Zij weten weinig. Er zijn meer coaches nodig.

Thijs Boer & Sander Pleij; Vernieuw de democratie! Onderzoek - VN februari 2017
Jongeren zijn bang voor de toekomst, stemmen massaal op de PVV en hebben weinig vertrouwen in de kiezer: in grote getale pleiten ze vooreen test vóór je mag stemmen.
Dat blijkt uit onderzoek van I&O Research in opdracht van Vrij Nederland. De boodschap: we moeten als de bliksem op zoek naar nieuwe democratische vormen

Wat kunnen we doen?

Laat de schreeuwers rustig schreeuwen; luister naar hen, spreek met hen. Bekijk hun verhaal inhoudelijk; probeer het te begrijpen; sta open voor de ander; leef je in in de ander; wees barnhartig voor de ander; neem het onbehagen serieus; sta open voor feedback van de ander; wees ook zelf-krtitisch. Analyseer hun verhaal, neem dus even afstand; deconstrueer valse begrippen en tegenstellingen. Bedenk dan wat er zou moeten veranderen en ga daar aan werken. Vertaal de klachten dan in zinnige politiek, dus in veranderingen Zoiets noemt men 'progressief', niet 'conservatief'.

Geef dan leiding; vertel het andere verhaal. Praat de ander niet naar de mond, neem het PVV-verhaal niet over. Geef tegenspel, tegenspraak, tegenwicht.

Joris Luyendijk; Kunnen we praten? Atlas Contact, Amsterdam/Antwerpen 2017. "Iedeereen wint als wij uit onze bubbels breken.
"

Joris Luyendijk; Anderhalf miljoen Wilders-kiezers kunnen geen ongelijk hebben; NRC 18 maart 2017
De gevestigde partijen moeten niet opgelucht adem halen, maar zichzelf opnieuw uitvinden, schrijft Joris Luyendijk. Luister naar kiezers die tegen immigratie en tegen Europa zijn. Wilders is [...] niet het probleem. Het probleem is dat anderhalf miljoen kiezers met hun stem uitdrukken dat zij het vertrouwen kwijt zijn in de gevestigde politieke partijen. [...] Er zijn hele goede redenen voor dat verlies aan vertrouwen.

Hoe dit vertrouwen terug te winnen? De democratie op zich wordt aanvaard, maar niet de huidige vormgeving ervan. Hier is dus vernieuwing nodig. Niet in de vorm van meer 'directe democratie', dus ook niet die van referenda, hoe hard enkele elitaire politici ook roepen dat 'de elite' niet deugt en dat Het Volk het beter weet. Referenda en dergelijke vormen ondersteunen niet de vertegenwoordigende democratie, ze ondermijnen deze. Referenda versimpelen de complexe werkelijkheid tot een "Ja/Nee"-stellingname, waarbij "Ja" altijd verdeelt en men zich graag verenigt onder een "Nee".

We moeten zoeken naar andere vormen binnen de representatieve democratie, vormen die meer communicatie, minder loze beloften en meer de harde realiteit bevatten, dit dan ook erkennen en uitleggen, en meer werkelijk inhoudelijk debat toestaan. Dus geen tv-debatten met twee minuten spreektijd per politicus.

Neem meer tijd, zodat iemand er op kan wijzen dat de huidige banen niet 'gestolen worden door de immigranten', maar vervangen worden door de robots. Concludeer dan dat ook het werk beter verdeeld zal moeten gaan worden. Geef iemand ook de kans om te zeggen dat 'grenzen dicht' in praktijk niet realiseerbaar is, dat wij als klein land buiten de EU nauwellijks enige invloed kunnen hebben - en dat integratie van migranten niet bevorderd wordt door hen te verbieden de taal te leren en te werken.

Besef dat de neo-liberalisering met de 'verering' van de vrije markt de nodige nadelen heeft en problemen oproept. Hier is beteugeling en regulering nodig, namelijk tegen het harde kapitalisme en het harde neo-liberalisme van bijvoorbeeld de bankiers.

Besef ook dat de globalisering niet is terug te draaien, maar dat ook hier matiging en regulering nodig is. Besef dat ook kleinere gemeenschappen, staten en gemeenschappen daarbinnen, waarde hebben. Men noemt dit wel "nationalisme" of "patriotisme".

De combinatie is dan "een positief en progressief patriotisme" en waar nodig ook een "positief progressieve anti-establishment-beweging". Denk aan Shell en het milieu. Let wel: een verandering, progressief, niet conservatief.

Verdedig de mensenrechten en werk aan een meer gelijke, in elk geval meer eerlijke verdeling van de welvaart.

Dus: werken in EU-verband, regulering, beperking, toezicht, belastingen, nivellering. Precies die dingen waar de liberalen en andere rechtse mensen niet van houden. Het zijn de klassieke socialistische idealen en werkwijzen, aangevuld met duurzaamheid als ideaal - links en groen dus eigenlijk ...

'Links'? Ja. Het 'andere verhaal' zal gaan over herverdeling van welvaart en welzijn, ook van werk, wonen en zorg. Het zal een progressief en multicultureel verhaal zijn, dus een 'links' verhaal, want 'rechts' is vastgelopen in het harde kapitalisme, de grootschaligheid annex bureaucratie, het harde neoliberalisme met het vertrouwen in de vrije markt en een terugtredende overheid. Dit heeft welvaart gebracht, maar geen welzijn; wel rijke individuen maar geen gemeenschap.

Het verhaal gaat over hernieuwde kleinschaligheid, duurzaamheid, ethisch ondernemen, moreel bankieren, over wijkagenten en meer jeugdwerkers in de wijken, over kleinere klassen met inhoudelijk beter onderwijs met vakken als politiek, levensbesschouwingen (meervoud!) en filosofie - in de zin van 'zelf leren denken'.

'Delen' wordt een kernwoord in het verhaal, evenals acceptatie van verschillen, bijvoorbeeld in (non-)religie, een verhaal van contact, dialoog, dus pleinen, en van fietspaden en openbaar vervoer. Dit is 'links' en progressief, ook duurzaam en gericht op herstel van de grote en kleine gemeenschappen. Het plan wordt uitgevoerd door de gemeenschappen zelf en door politici - 'de elite' dus, de gekozenen, met visie, dus niet alleen pragmatici die, hoe sympathiek en bescheiden ook, spreken van 'mijn baan' in plaats van 'mijn ambt'. Deze visie kijkt verder dan de eerstvolgende verkiezingen.

Besef dat dit betekent dat het rijke Westen in zal moeten gaan leveren ten bate van de armen van deze wereld. "De bomen groeien niet tot de hemel." Weet je dan niet in het gezelschap van Trump, Poetin, Erdogan, Wilders en zo meer, zelfs niet van Rutte, maar van ...

... Paus Franciscus met zijn encycliek "Laudato sí - Geprezen zijt Gij - Over de zorg voor ons gemeenschappelijk huis" - Nederlandse vertaling: < bestel@rkk.nl >; beter is de Vlaamse vertaling: ISBN 978-94-6196-095-5.

Erken dat "ons gezamenlijk huis" beter verzorgd moet worden, dat de welvaart beter verdeeld moet worden, dus dat 'de economie van het genoeg' gerealiseerd moet worden.
Geef tegenspel, tegenspraak, ...

... Tegenwicht.