148 - Wilde gedachten

Wilde gedachten

Een maand na de moorden in Noorwegen

Tegenwicht weblog # 148, 22 augustus 2011

Een maand na 22 juli, de dag van de aanslag en de moorden in Noorwegen, is het stof van de discussie een beetje neergedwarreld. Nu kunnen er enkele prangende vragen wellicht beantwoord worden. We beperken ons tot de discussie die in Nederland daarna losbarstte, vooral rond de vraag:

Is Wilders mede schuldig omdat zijn ideeën tot de motieven van de moordenaar behoorden?

Wilders zelf onttrok zich, zoals gewoonlijk, aan enige discussie hierover; hij meende te kunnen volstaan met enkele korte verklaringen.

Hij betoonde zijn medeleven met de slachtoffers en noemde de dader een "zieke geest" en een "eenzame verknipte idioot", later "een psychopaat".

	Hij distantieerde zich van het gebruikte geweld en de achterliggende ideologie. Hij en de PVV zijn hiervoor niet verantwoordelijk.
	"Het vervult me met walging dat de dader naar mij en de PVV verwijst in zijn manifest".
	"De PVV verafschuwt alles waar deze man voor staat en heeft gedaan."
	Hij zei dat hij zijn doelstellingen slechts langs de weg van de stembus wilde bereiken, niet met bommen en pistolen.
	"De PVV heeft nooit en te nimmer opgeroepen tot geweld en zal dit ook nooit doen".
	"Wij zijn democraten in hart en nieren."
	Zo zal de PVV "op een democratische en geweldloze manier tegen de verdere islamisering van onze samenleving" blijven strijden.

Is het zinvol hierover te discussiëren?

De Nederlandse politici reageerden vrijwel allemaal 'PVV-vriendelijk' en zeer diplomatiek.

Premier Rutte vond dat het totaal niet terzake was dat de moordenaar van de sociaal-democratische jongeren een supporter was van het gedachtegoed van de Nederlandse PVV.

"Het debat ging een kant op als zou er een ernstige verantwoordelijkheid liggen bij de PVV. Dat slaat toch helemaal nergens op. Dat is totaal belachelijk."

Oneens, beste politici, qua kabinet afhankelijk van gedoogpartner PVV. Wij vinden dat je deze niet uit de weg moet gaan: vragen moet stellen, antwoorden moet zoeken.

Mag Breivik geen forum krijgen voor zijn opvattingen zodat deze zich niet verspreiden?

Ze zijn al verspreid, door hem zelf, aan ongeveer 3000 (vermeende?) geestverwanten: zijn Manifest, terecht ontdekt door attente journalisten. Zijn Manifest dient nauwgezet bestudeerd te worden - om het te kritiseren, maar ook om zijn achterban in kaart te brengen en te onderzoeken.

Was Anders Breivik een 'eenzame gek'?

Nee, hij was en is beslist niet gek en is zeker niet eenzaam in zijn gedachtegoed. Hij wist precies wat hij deed en waarom. Negen jaren lang heeft hij zich bewust hierop voorbereid. Hij liep een cursus bommen maken en zocht bewust en langdurig naar de ingrediënten ervoor.

Zo iemand doet dan wel gekke dingen, criminele zelfs, maar is niet gek, niet geestelijk gestoord, wel verdacht van criminaliteit. Hij heeft onjuiste gedachten, maar zijn denken op zich is coherent en bewust.

Door hem tot eenzame gek te verklaren, ontloop je vragen die wel gesteld moeten worden. Je verklaart hem tot 'puist' en verzuimt om je af te vragen wat er in het bloed zit dat die puist oproept. Als je de puist wegsnijdt, is het bloed nog onveranderd.

Door hem tot eenzame gek te verklaren, zet je hem apart als 'niet een van ons'. Als hij gek is, dan zijn wij dat niet.

Ook enkele psychiaters en anderen concluderen dit na bestudering van zijn daden en woorden.

	Prof. Tarjei Rygnestad, Noorwegen: "het ziet er niet naar uit dat hij psychotisch is", dus vermoedelijk toerekeningsvatbaar. (NRC 1 aug. 2011; Trouw 3 aug. 2011)
	Erling Lyngtveit, top-advocaat, Noorwegen: "Hij was kennelijk tot nadenken in staat." (idem)
	Harald Merkelbach: "Anders Breivik is snel afgedaan als een eenzame en verknipte gek. Dat is een staaltje leken-psychologie. Je kunt zijn daden beter zien als een uitwas van onze wij/zij-cultuur. Die is al vaak destructief gebleken." (NRC 8 augustus 2011)
	Van Marle: Het is "een gewone man", zonder persoonlijkheidsstoornis. Het is een door politiek gedreven man, wel megalomaan, zoals elke idealist het wel wat hoog in de bol kan hebben. Met die politieke dimensie wordt Breivik een van ons. "Was het maar zo gemakkelijk dat hij een gek is, een duivel. Dan gaat het niet over ons. Maar het gaat wel over ons." (Trouw 26 juli 2011)

Volgens Hoogleraar rechtsfilosofie Wouter Veraart is er meer aan de hand. Ja, Breivik is niet gek en is een van ons, maar niet iedereen is een politiek extremist die tot geweld overgaat. Daar is meer voor nodig, iets dat wel kenmerkend is voor onze huidige samenleving: teleurstelling, boosheid, wrok. Daar zoeken sommigen dan een passende ideologie bij. Ze zijn vatbaar voor haat-predikers. Ze vinden geestverwanten op het internet, raken in de ban van geweld games, uiten zich in hate speech en krijgen aandacht. (Trouw 26 juli 2011)

Was Breivik een lone wolf?

Eenzaam was hij misschien in sociaal opzicht, niet in zijn manier van denken; deze is wijd verspreid, ook in Nederland. In zijn manifest citeert hij flink wat schrijvers en hij stuurt het toe aan een hele serie geestverwanten. Als een van zijn inspirators noemt hij Geert Wilders, die hij zegt te bewonderen.

Zijn daden en zijn gedachten zijn uitingen van de wij-zij-samenleving die we zijn geworden.

Zijn Wilders cum suis mede schuldig?

Niet in juridische zin. In die zin is alleen de dader schuldig, juister gezegd: is alleen de verdachte vermoedelijk schuldig.

Wilders c.s. hebben wel de morele verantwoordelijkheid om de inhoud en de reikwijdte inclusief de mogelijke consequenties van hun gedachten en hun invloed zelf-kritisch na te gaan en waar nodig te herzien. Ook heeft de PVV als groep van parlementariërs de politieke plicht om zelf-kritisch na te denken en om zich te verantwoorden voor wat men zegt en doet, en een oog te hebben voor de mogelijke consequenties ervan.

Maar zelf-kritisch denken is nu net een eigenschap die bij Wilders en zijn achterban lijkt te ontbreken. Wilders zegt dat hijzelf en de PVV alles verafschuwen waar de dader voor stond. Hmm... Lees het PVV programma eens? Lees Bosma eens?

Hij zegt zelf zijn toon niet te zullen matigen - oftewel: door te gaan met haat zaaien. Hier gaan we binnenkort in een wat uitgebreider opiniestuk nader op in. Nu terug naar Breivik en de snelle discussie hierover in Nederland.

Al snel komen citaten tevoorschijn waarin dezelfde Wilders wel verband blijkt te zien tussen ideologie en kwalijke daad. Bijvoorbeeld:

Na de moord op Theo van Gogh, 2008 of 2009:
"Als er ooit wat gewelddadigs gebeurt tegen mij of de PVV en haar aanhangers, dan weet iedereen vanaf nu dat [zij: de linkse politici] aan een klimaat hebben bijgedragen waarin dat voor sommige gekken op grond van hun demoniserende opmerkingen gerechtvaardigd leek."
(VN 30 juli 2011, Trouw 27 juli 2011)

Demonisering? Hetze?

De Grote Demoniseerder voelt zich daarna gedemoniseerd. Zelfs door Job Cohen, die hem vraagt zijn toon te matigen. Niet de ideeën van Wilders zijn gevaarlijk, maar die van wie hem verketteren.

De linksmensen maken van de gelegenheid gebruik om hier politiek een slaatje uit te slaan: "Linksigen slaan een slaatje uit massamoord", Links "demoniseert er flink op los met een bijna ziekelijke gretigheid"; dit is "ranzig" en "walgelijk". (o.a, Trouw 4 augustus 2011)

Een vraag om matiging maakt 'dus' mede-schuldig. Wilders is hier het 'slachtoffer', zijn favoriete rol, zijn standaard-reactie.

Retoriek. Blaming the victim. Blaming and shaming. De aanval als verdediging, de vlucht naar voren. De "islamknuffelaar" van de "Partij van de Arabieren" en hun "haatpaleizen" (moskee's: gebedshuizen!) voeren een hetze tegen Hem! "Links kan de boom in! Allemaal!" (Telegraaf, 1 augustus 2011)

	Stephean Sanders reageert: "De logica kan de boom in, als het aan Wilders ligt." (VN 6 augustus 2011)
	Zelfs De Telegraaf reageert op 2 augustus: door zijn uitlatingen is Wilders niet rechtstreeks verantwoordelijk voor de daden van de Noor, maar hij overdrijft wel sterk als hij zegt dat hij door de linkse partijen gedemoniseerd wordt.

In zijn proces claimde Wilders vrijspraak inzake groepsbelediging omdat hij altijd onderscheid heeft gemaakt tussen de moslims en hun gedachtegoed, de islam. Het laatste viel hij aan, de eersten niet. Nee, die demoniseerde hij niet. Kritiek op het eerste is noodzakelijk, een plicht.

Nu zijn gedachtegoed kritisch wordt benaderd, maakt hij dit onderscheid ineens niet: het is een aanval op hemzelf, demonisering, hetze. Wilders betrekt alles op zichzelf. HIJ is Belangrijk.

Nu hij zelf wordt vereenzelvigd met zijn gedachtegoed is hij woedend, even vergetend dat juist hij, ondanks zijn mooie woorden in de rechtszaal en enkele tactisch toegevoegde matigende woorden aan zijn uitspraken, nauwelijks iets anders heeft gedaan dan de moslims, alle moslims, vereenzelvigen met het gedachtegoed van de radicale islamisten: een gematigde islam zou niet bestaan.

Anderen redeneren met hem dat 'de linkse elite' hier verantwoordelijk is omdat zij 'de tsunami van moslims' in hun linkse ideologie hebben laten gebeuren. Al eerder hield Wilders linkse politici "medeverantwoordelijk" voor een "sfeer die kan leiden tot haat en geweld".

Een vreemde redenering in een betoog waarin men zegt dat de ideologie van Wilders hier niet verantwoordelijk is. De linkse ideologie zou hier verantwoordelijk zijn, de rechtse niet. Gaat het hier om links of rechts? Nee, om extremisme, wat bij beide voor kan komen. Zelfs bij orthodoxe christenen blijkt het voor te komen. Men ziet het ook wel bij orthodoxe joden.

Demonisering? Hetze? Wat heet? Juist de linkse politici hebben zich hier zeer terughoudend en diplomatiek opgesteld. Een vraag om matiging en uitleg demoniseert niemand en is geen hetze, het zijn normale politieke vragen in een democratie; matiging, bezinning, verantwoording en uitleg zijn de normale plichten voor "een democraat in hart en nieren".

Wilders weigert zich te verantwoorden. De PVV zwijgt. Van Martin Bosma geen woord, hoe zeer Bosma's ideologie ook herkenbaar is in het Manifest van Breivik.

Is Wilders mede schuldig omdat zijn ideeën tot de motieven van de moordenaar behoorden?

Scherper dan de voorzichtige linksmensen is BartJan Spruyt van de Edmund Burke Stichting. Destijds had hij het over het "imploderen van het systeem" en over "building an army". Nu schrijft hij in het blad Binnenlands Bestuur:

"Breivik is de duivelse karikatuur van een goede en juiste visie. De visie namelijk dat de het ideaal van de multiculturele samenleving - inderdaad - mislukt is."
Maar Utøya en Oslo hebben ook "duidelijk gemaakt dat deze onmogelijke wanhoopsboodschap in bepaalde omstandigheden - eenzaamheid, afwijzing, isolement, valse romantiek - kan uitgroeien tot een apocalyptisch visioen waarin mensen denken dat ze tot iets groots geroepen zijn en een daad moeten stellen."

Hubert Smeets vervolgt met:

"Spruyt is tot een vergelijkbaar inzicht gekomen als spijtopterend links drie decennia terug, zelfs in identieke woorden. [...] Uiteindelijk is het niet vol te houden dat een visie wel 'juist' is en alleen de middelen een 'duivelse creatuur' zijn."
(NRC 30 juli 2011)

Wilders is niet als persoon direct verantwoordelijk, noch is hij als persoon gedemoniseerd in een hetze van links. hij is wel verantwoordelijk voor zijn eigen ideologie en hoe hij die verwoordt.

Hem wordt eenvoudigweg gevraagd zich te bezinnen, zich te matigen en zich te verantwoorden in het politieke debat: de politieke plichten van een politicus die zich "een democraat in hart in nieren" noemt. Wilders weigert dit. Hij weigert te antwoorden op kritische vragen: hij weigert verantwoordelijk te zijn.

Verantwoordelijk zijn: kern van onze democratie en onze rechtsstaat

Wij zijn hier niet verantwoordelijk wat een fanatieke Noor deed, noch voor zijn ideologie. Wij zijn wel verantwoordelijk voor hoe wij daar hier op reageren - en voor de hier gangbare ideologieën.

Verantwoordelijkheid impliceert: elkaar vragen stellen en deze beantwoorden. Open staan voor argumenten, voor debat en dialoog. Kritisch denken en vooral: zelf-kritisch denken.

En: ethisch denken. Niet alleen denken in termen van 'hoeveel stemmen kan ik winnen?' In een democratie is politiek voor "een democraat in hart en nieren" meer dan dat.