Wat is vrijheid?

Weblog Tegenwicht # 179

3 mei 2015

Vrijheid

Op 5 mei vieren we het: onze vrijheid. "Onze", want het was de staat die op 5 mei 1945 bevrijd werd, zodat deze zich kon herstellen tot een rechtsstaat in plaats van een dictatuur. Deze vrijheid is een gemeenschappelijk goed, nog niet direct een individueel goed. Waardevol als vrijheid toch is, we moeten het met elkaar zien waar te maken. 

Vrijheid is meer dan alleen keuzevrijheid, al impliceert vrijheid wel dat er iets te kiezen valt, maar er is meer. Vrijheid impliceert, en is dus in wezen ook: verantwoordelijkheid, zowel individueel als gemeenschappelijk. Zonder verantwoordelijkheid is er geen vrijheid maar anarchie, dus het recht van de sterkste. Zowel Plato als bijvoorbeeld Ibn Khaldûn en Krishnamurti schetsen een scenario van te veel vrijheid, dus anarchie, dus minder vrijheid, dus verlangen naar een goede heerser, de wijze koning. 

De Grieken accepteerden het bestaan van een lot van de mens, in handen van grillige goden, maar juist zij begonnen een democratie op te zetten en zelf verantwoordelijkheid voor hun eigen handelen te claimen. Het boeddhisme van zijn kant kent niet het lot maar het karma, dat de mens zichzelf schept door zijn leefwijze. 

Het liberalisme definieert vrijheid (slechts) als keuzevrijheid, en nogal een absolute. John Stuart Mill, de Vader van het liberalisme in On Liberty: "Vrijheid is alles kunnen doen wat je wilt". Die vrijheid wordt dan een containerbegrip, een container van alle verlangens - waaronder vaak ook tegenstrijdige. Intussen wees Erich Fromm er in zijn "De angst voor de vrijheid" (nu herdrukt bij Bijleveld) erop dat vrijheid ook eng kan zijn, juist door die verantwoordelijkheid. De mens kan dan vluchten in conformisme, autoritarisme en zelfs destructivisme. 

Het neoliberalisme spitst dit toe op de vrijheid van de markt, van de ondernemer en van de consument: honderd soorten broodbeleg, vele energie- en verzekeringsmaatschappijen. 

Dit is echter alleen een zichtbare vorm  van vrijheid, niet de kern ervan. Onder het zichtbare ligt een minder zichtbare, zeg desgewenst een meer abstracte waarde, namelijk verantwoordelijkheid. Deze wordt zichtbaar bij wie de keuze maakt om Fair Trade, biologisch en duurzaam in te kopen, om geen bonussen te geven of te aanvaarden, ook al mag dit van de wet, de regel, maar niet van de norm, het geweten. Daarom spreekt Buve (blz 86) van 

Voor de laatste moeten we iets van onze vrijheid inleveren. Vrijheid, opgevat als democratische vrijheid, is nooit absoluut. De vrijheid van de een houdt op waar de vrijheid van de ander in gevaar komt. 

Vrijheid impliceert democratie

In een dictatuur is geen vrijheid. Daarom zeggen we ook dat onze staat democratisch moet zijn. Het 'echte', oorspronkelijke liberalisme wil vrij zijn van de overheersing door staat, kerk, leger of wie dan ook. En ja, sinds 1848 ligt de soevereiniteit - dus ook de verantwoordelijkheid - niet meer bij de vorst maar bij het volk, de gemeenschap van staatsburgers, vertegenwoordigd in het gekozen parlement. 

Democratie

Vrijheid impliceert democratie, maar helaas impliceert democratie nog niet altijd vrijheid voor allen. Er bestaat "de dictatuur van de meerderheid". Dit komt omdat de manier waarop een democratie werkt niet altijd in overeenstemming is met wat democratie is. Democratie is, zo snapt merendeels het Westen wel, meer dan dat de helft plus een bepalend is. 

Zo zeggen we dat men in Irak nog niet goed snapt wat democratie is. Hoera! Verkiezingen! Democratie! Helaas ... Overheerste onder Saddam Huseyn eerst de minderheid der sunnieten de meerderheid der sji'ieten, de laatste wonnen de verkiezingen, waarna de meerderheid der sji'ieten de minderheid der sunnieten begon te overheersen en uit te sluiten, bijvoorbeeld uit staatsfuncties en het leger. 

Gevolg: ressentiment en wrok bij de sunnieten - een van de bronnen van het ontstaan van de Islamitische Staat aldaar en in Syrië. Ook in Syrië overheerste een minderheid (Alevieten, sji'ieten) de meerderheid (sunnieten). 

De VS dan? De gehele staat is vergaand gepolariseerd tussen Republikeinen en Democraten. Zo om en om winnen ze net de verkiezingen van Congres en president. De Republikeinen stemden tegen vrijwel elk voorstel van de Democraten en hun president omdat het voorstel van de laatsten kwam, niet vanwege de inhoud van de voorstellen. Dit legt zowat de hele regering en het land lam, bijvoorbeeld toen de begrotingen afkeurde omdat deze van de Democraten kwam. Ook daar snapt men wel hoe democratie werkt, maar niet wat het is. 

Democratie is dus meer dan hoe het werkt. Democratie is er pas als het hele volk, alle staatsburgers, vooral ook de minderheden en de kwetsbaren, de onmachtigen, een stem hebben die gehoord wordt en invloed heeft. Dit impliceert een streven naar consensus, dus - naar de beroemde term van Habermas - een machtsvrije dialoog, en uiteindelijk vaak genoeg ook compromissen. Polarisatie is dodelijk voor de dialoog, al zeker voor de machtsvrije dialoog, dus voor de consensus, dus voor de bestuurbaarheid van een democratisch land. 

De meerderheid moet iets van haar macht en vrijheid inleveren ter wille van de consensus en de cohesie van de samenleving, waardoor ook de minderheden zich er thuis voelen, er bij willen horen en mede verantwoordelijkheid willen dragen (Buve blz 140).

Machtsevenwicht

Cruciaal voor een democratie is de scheiding der machten en het machtsevenwicht daartussen: de wetgevende, de uitvoerende en de rechtsprekende macht: de befaamde trias politica. Er is in deze driehoek geen primaat: de machten zijn gelijk en onafhankelijk; ze vormen elkaars tegenwicht en bereiken zo evenwicht. 

Binnen het parlement is dan weer een oppositie van levensbelang voor een democratische staat. 

Dat dit lelijk mis kan gaan, zien we in landen als Rusland, Turkije en vooral nu Egypte. Ja, daar is een gekozen parlement, maar dit vormt geen tegenwicht, is geen tegenmacht naast de regering. Deze parlementen volgen rechtstreeks het staatshoofd, De Leider, die zelf niet boven de partijen staat maar expliciet partijdig is. Bij wisseling van Leider verandert de rechterlijke macht, zo niet in personen, dan toch in uitspraken: ineens volgen ze De Leider.

Zie Egypte: Eerst werd dictator Mubarak vervolgd en veroordeeld wegens zijn verantwoordelijkheid voor de vele doden op het Tahirplein. Het regiem wisselt en Mubarak wordt vrijgelaten, terwijl nu ex-president Morsi wordt vervolgd en veroordeeld vanwege net zoiets, zij het een stuk minder en qua bewijs nogal dubieus. Wordt nu president Sisi vervolgd vanwege de honderden doden die, onder zijn verantwoordelijkheid, vielen bij het neerslaan van protesten van de Moslimbroeders? Nee; deze worden nu verboden verklaard, 'want terroristisch'.

Waarde & norm, regel & wet

Geen bonussen geven of aanvaarden, terwijl dit volgens de regel, de letter van de wet wel mag? Inderdaad, want er is ook nog zoiets als waarde en norm. Als het goed is, is de wet hierop gebaseerd, bijvoorbeeld op de hoge waarde en norm van de mensenrechten. De wet moet deze mogelijk maken voor allen, dus soms beperkingen opleggen. Bijvoorbeeld een snelheidsbeperking voor automobilisten ter wille van de fietsers en voetgangers, op grond van de waarde en norm dat men zich veilig moet kunnen verplaatsen. Een goede wet regelt de verantwoordelijkheid en maakt zo vrijheid mogelijk voor de sterke auto en voor de zwakke fietser en voetganger. 

Onder die wetten liggen dus waarden, normen en het vertrouwen dat de burgers van de staat deze delen, ze zich eigen maken en volgen, dat zij het ideaal van de vrije samenleving delen en hiervoor verantwoordelijkheid op zich willen nemen.

Het kennen en erkennen van waarden en normen als basis voor de wetten en regels is ook een kwestie van groei, van een volk, een gemeenschap, van de mensheid. Zo zien we in het Oude Testament van de bijbel een God die vooral wetten uitvaardigt, geboden, regels. In het Nieuwe Testament toont Jezus, mogelijk mede onder invloed van het hellenisme, aan dat het daar niet om gaat. Hij reikt geen ge- of verboden aan maar normen. 

Vrijheid, democratie en (on)gelijkheid

Mensen zijn niet gelijk, maar in een democratische rechtsstaat wel gelijkwaardig, gelijk voor de wet. Zo is er in het maatschappelijke leven diversiteit: man/vrouw, homo/hetero, blank/bruin, hier geboren of elders geboren - maar voor de wet zijn allen gelijk.

"De bankiers laten zien dat vrijheid ontaardt als zij niet wordt begrensd door de liefde voor gelijkheid. ... De opgave voor de komende tijd is vrijheid en gelijkheid weer in balans te brengen."

Ook dit lukt niet altijd. In de orthodoxie van christendom en islam zijn man en vrouw, homo en hetero niet gelijk in rechten. Waar deze religies het determinisme aanhangen, de leer dat God alles tevoren al heeft bepaald, maar ook de moderne vorm ervan die zegt dat alles al tevoren vastligt in de genen en dus al van vóór de geboorte in het brein, is de mens helemaal niet vrij, dus niet gelijkwaardig - dus ook niet verantwoordelijk? Bij sommige vormen van orthodox christendom en meer expliciet in de islam wordt de mens hier toch later op afgerekend, dus verantwoordelijk geacht voor wat God al tevoren bepaald heeft. Een vreemde gedachte.

In de islam is iedereen voor God gelijk. Daarom staan moslims bij het gebed in rijen naast elkaar en zijn ze bij de bedevaart gelijk gekleed. Mooie woorden, maar in de praktijk van de leer, in het bijzonder in de dictatoriale staten, zijn man en vrouw helemaal niet gelijk, homo en hetero al evenmin als de gelovigen en de on-/anders-gelovigen. In het kalifaat, 'de ideale staat', lopen de vrouwen in burqa, hierop gecontroleerd door de vrouwelijke zedenpolitie.

Deze staten met hun ongelijkheidswetten missen het basale vertrouwen dat burgers in elkaar moeten hebben voor een echte democratie. De door mannen verplichte burqa's zijn immers een uiting van wantrouwen van de mannen in elkaar, dat ze de vrouwen met rust zullen laten.

In het communisme is 'gelijkheid', maar "de een is er wat gelijker dan de ander". Het communisme

Individu en gemeenschap 

Er is een verschil tussen het Westen enerzijds en het Oosten en Afrika anderzijds. In het Westen ligt het primaat sinds de Verlichting bij het individu; in het Oosten  en in Afrika kiest men eerder voor de gemeenschap,  in Afrika Ubuntu geheten als basaal principe voor de samenleving. In het Westen zal men dan meer diversiteit wenselijk vinden dan in het Oosten en in Afrika. Daar zijn stammen en clans heel belangrijk. Voor nomadische volken niet onbelangrijk als je in een woestijn moet overleven. 

Nu is de mens natuurlijk beide: zowel individu als lid van een gemeenschap. Waar men het primaat legt is een legitieme keuze. Dit kan leiden tot verschillende vormen van democratie, die beide toch de essentie ervan waar maken. Deze vormen moeten nog uitgevonden worden en we hopen dat het Oosten en Afrika daartoe in staat zullen zijn. (Buve, blz 147 ev.)

Als iets in Irak duidelijk is geworden, dan is het wel dat de Westerse vorm van democratie daar, in elk geval nu, niet werkt. Het Westen zal moeten leren ook andere vormen te accepteren en te respecteren. Het Afrikaanse begrip Ubuntu is daar een goed voorbeeld van. Wellicht kan het Westen daar dan weer iets van leren. 

... Leren, zoeken, kennen, weten ... 

Hierboven is nogal wat gezegd: vrijheid, democratie, verantwoordelijkheid, waarden, normen, idealen,  vertrouwen ... Ja, nogal abstracte begrippen dus. Zijn ze er in de werkelijkheid nu wel of niet? Kun je ze zien, aanwijzen en meten, er statistiek op los laten? Of kun je er alleen over spreken? Of zijn ze er nog niet, en misschien wel nooit helemaal, maar zijn ze toch belangrijk, bijvoorbeeld als richtpunt voor de mens? Filosofische begrippen zijn het.

We moeten dus ook nog eens even kijken hoe vrijheid als begrip zijn plek heeft in filosofie, wetenschap en spiritualiteit. Er zal blijken dat er hier grote verschillen bestaan. 

Klik hiervoor maar op "Volgende" - of ga terug naar Opiniestuk # 65 - Vrijheid.