Opinie # 28, voor 6 mei 2003

In memoriam... een jaar later

... en hoe verder?

Een kritische terugblik in vogelvlucht, maar ook een blik vooruit

Zie ook Opinie # 18,  OnFortuynlijk Tegenwicht 

Het beeld bijgesteld 
Als honden zonder halsband 
De politieke erfenis 
Mediacratie 
Grillig, maar geen chaos 
Haatcultuur 
De rechtszaak 
Onze rechtsstaat 
Pure (?) emotie protesteert 
We moeten wel verder met elkaar: hoe? 
Actief participerend burgerschap 

Het beeld bijgesteld

Voor zijn dood door velen bewonderd, door anderen verguisd, na zijn dood nog meer bewonderd: Pim Fortuyn, de "nieuw Erasmus", de "nieuwe Kennedy".

Langzaam kwam er nuance in het beeld in tal van nabeschouwingen in tal van media. 

Het beeld werd minder fraai: een narcistische persoonlijkheid, eigenlijk een eenzaam en gefrustreerd mens, vol bitterheid en teleurstelling, met veel ruzies in zijn levensloop.

Wel iemand met ideeën en het vermogen om met de media om te gaan, maar vermoedelijk toch niet iemand die in staat zou zijn geweest om zijn vele beloften ook echt in te lossen. De praktische politiek is hardnekkiger.  

Als jonge honden zonder halsband 

Een grote fractie van 26 politiek meest onervaren mensen zonder duidelijke leiding: de LPF. 

De media hebben menig fractielid uitvoerig voor het voetlicht gebracht. Door de band genomen waren het nouveau riches, mensen met veel geld - de duurste campagne - maar met op enkelen na niet al te veel opleiding en politieke ervaring, afgezien dan van ruzies in andere partijen, veelal afkomstig uit het bedrijfsleven, vooral de bouwwereld. 

Maar de politiek is geen bouwbedrijf en samenwerken is iets anders dan de baas zijn van een bedrijf.

Het was wel een leuke tijd om de krant te lezen. Als jonge honden zonder halsband buitelden fractieleiding en -leden, bestuur en ministers over elkaar heen - en maar blaffen en bijten. En maar blunders maken, ideeën lanceren ('proefballonnetjes' waaronder zelfs de doodstraf - grondwettelijk hier onmogelijk) en zich maar afsplitsen. Tot het vertrouwen op was en het kabinet viel. 

Na de verkiezingen van januari 2003 bleven er acht zetels over voor de LPF en bleek de PvdA zich hersteld te hebben. Na het mislukken van de volgende poging tot kabinetsformatie kwam de PvdA zelfs als weer grootste partij tevoorschijn in de opiniepeilingen. De kiezer is grillig en de politiek is klaarblijkelijk veranderd. 

De politieke erfenis 

De politieke nalatenschap van Pim Fortuyn is onmiskenbaar groot. 

Stijl en inhoud van de politiek en het doen en laten van de zwevende kiezer tot en met de premier zijn grondig en wellicht blijvend veranderd. Vrijwel alle politieke partijen namen Fortuyns ideeën snel op in hun verkiezingsprogramma, om maar weer kiezers te winnen.

Het bleef wel bij de verkiezingsprogramma's, want in feite is er nog niets veranderd. Er zou een "nieuwe politiek" komen in de geest van Fortuyn: geen achterkamertjespolitiek, echt debat, en een regeerakkoord op een a4-tje. De pogingen tot kabinetsformatie in het voorjaar 2003 verliepen zo ongeveer op precies tegenovergestelde wijze.

Wat voor een democratie belangrijk is: mensen gingen de politiek weer volgen en bespreken in het buurtcafé, op het marktplein op straat en in huis bij de tv. Politiek werd boeiender en sprak de mensen weer aan. De politiek was, zo werd het veelvuldig gezegd, "weer teruggegeven aan de mensen".

"Fortuyn zei wat de mensen dachten, vonden en voelden", zo is het veelvuldig gezegd. Daardoor werden zaken bespreekbaar die dit voordien niet waren. 

OK, goede  zaak natuurlijk, maar niet zo eenvoudig als dit leek. Want wat dachten en voelden de mensen dan? 

Er was in Nederland al veel langer een vaag gevoel van onvrede ondergronds werkzaam. Ja, er was welvaart, werk, werk en nog eens werk, maar toch lag daaronder een diepere onvrede en twijfel die niet eenvoudig te verwoorden en te duiden was. Emoties namelijk, dus irrationaliteit. Onvrede van verwende welvaartsmensen, verlangens van individualistische consumenten.

Enorm groot was de invloed van het Fortuynisme op 'de poppetjes' in de politiek. Velen van de gevestigde politici verlieten het politieke toneel en maakten plaats voor nieuwkomers. Er vond een complete generatiewisseling en wellicht een paradigmawisseling plaats. Hierover spraken wij in opiniestuk # 20, De ruk naar rechts,  waarin ook het woord paradigma wordt uitgelegd.

Voor zover dit een wisseling is van 'gemeenschap' naar 'individualisme en consumentisme', kan de gemeenschap hier niet onverdeeld blij mee zijn.

Mediacratie 

Ook de stijl van het politieke bedrijf veranderde. Fortuyn was "de eerste mediapoliticus". Het forum verlegde zich van het parlement naar het televisiescherm. 

Of we hier zo blij mee moeten zijn is de vraag. Televisie vraagt vooral hoge kijkcijfers en gebruikt daartoe snel wisselende beelden, one liners en Jip en Janneke taal. Maar daarin laten ingewikkelde maatschappelijke problemen zich niet uitleggen en niet oplossen. 

Televisie heeft wel het voordeel dat emoties zich beter in beelden laten uitdrukken dan in woorden; beelden blijven ook langer in het geheugen dan woorden. Ook is de camera erg goed in het ontmaskeren van een gebrek aan authenticiteit en het registreren van het gewoon-menselijke. Dit zijn voordelen. 

Er zijn echter ook nadelen of zwakke punten.

Het politieke handwerk lijkt toch echt meer op de "de kunst van het ivoor draaien" (Bas de Gaay Fortman, van de PPR) dan op het kunstwerkje van een leuke mediapresentatie. Het gaat niet om 'leuk overkomen' of 'uitstraling hebben', het gaat - of dient te gaan - om argumenten, maar ook oplossingen die zich moeten vertalen in begrotingen, wetten, regelingen en onvermijdelijk in compromissen - misschien wel in verhoging van ziekenfonds en belastingen, geen van alle echt welkom bij de nu grillige en individualistisch consumerende kiezer.

Echt leiderschap vraagt meer dan 'goed overkomen', het vergt wijsheid, dossierkennis, volhouden, creativiteit, visie, goed luisteren en kunnen overleggen, kunnen geven en nemen: levenskunst: Den Uyl en Kok bijvoorbeeld. 

Leuk, die jonge politici, maar kunnen ze dit allemaal? 

Harry Potter kon veel, dankzij de toverkunst, maar kan dit ook politieke realiteit zijn? De politieke realiteit is realistischer en grilliger, maar desondanks nog geen chaos. Het Volk heeft ook wijsheid in zich. 

Grillig, maar geen chaos

Ook de kiezer werd beïnvloed door de opkomst van de mediacratie. De zwevende kiezer deed zijn intrede. Mensen beslisten op het laatste moment over hun stem, en lang niet altijd op grond van rationele overwegingen. Dit maakt het de politieke partijen moeilijker; de kiezer is grillig. Het verandert de rol van de politieke partijen; deze kunnen niet meer op een vaste aanhang rekenen en moeten iedere stem op postmoderne wijze maar zien te verwerven. 

Echter ook weer niet zo grillig dat er complete links-rechts wisselingen plaats vonden.  Misschien in het stemgedrag van de mensen, maar veel minder in hun opvattingen. Wij bespraken dit in "Een P.S. anno 2003" in opiniestuk # 20. Ook was het stemgedrag zo dat binnen een jaar links eerst verguisd werd, maar daarna weer waardering kreeg. 

Al even opmerkelijk was de her-opkomst van het CDA met haar jonge lijsttrekker: bij uitstek de oerdegelijke partij en brave premier die nu net vertegenwoordigden waar de LPF verandering in wilden brengen. 

De chaostheorie lijkt te werken: in alle grilligheid is toch een lijn te herkennen. Het land veranderde niet in een chaos maar iedereen leefde gewoon verder of, demissionair of niet, regeerde gewoon verder. Hier moet echter bij opgemerkt worden dat wat nu "gewoon" is geworden niet altijd even "goed" is. Er is een haatcultuur ontstaan.

Haatcultuur 

Als emoties lang onderdrukt zijn, komen altijd eerst de negatieve gevoelens naar boven. 

Dit gebeurde, zowel in moeilijk te traceren delen van de achterban van Fortuyn, als in hun politieke tegenpolen. Het verschijnsel kogelbrieven werd "gewoon". Tientallen personen kregen ze, waaronder Balkenende, Melkert en Rosenmöller, maar onlangs ook zowel de officier van justitie Plooij als de rechter Baudain, de hoofrolspelers in de zaak tegen Fortuyns moordenaar.

Het vermoeden is dat het, net als bij de moordenaar van Fortuyn het geval lijkt te zijn, om  Einzelgängers gaat 

(die in dit laatste geval kennelijk de rol van een officier en een rechter niet kunnen onderscheiden, dus onze rechtsstaat niet goed kennen) 

en niet om grote groepen mensen, maar gevaarlijk blijft het - gevaarlijk voor de rechtsstaat en de democratie.

"Haat zaaien" werd een "gewoon", althans veel gebruikt begrip. 

Vanuit de Fortuyn-hoek kwam, onder aanvoering van advocaat Sprong, het verwijt van "aanzetten tot haat", gericht op een hele reeks politici en journalisten, waaronder de gehele redactie van de NRC, een hier gaarne gelezen en geciteerde kwaliteitskrant. Dit is niet niks. 

De officier van justitie achtte deze klacht niet toegankelijk voor een rechtszaak omdat het om politieke opvattingen ging die expliciet buiten artikel 137c WvS vallen. Hiertegen gingen Fortuyn-aanhangers, waaronder gerenommeerde advocaten, weer in beroep. 

Zelfs de Koningin werd een haat-zaai-campagne niet bespaard en ook zij werd beticht van het aanzetten tot haat in dit geval tegen haar aangetrouwde neef. 

Haat zaaien: helaas element in de actuele politiek van het zo vreedzame en sinds vele eeuwen zo tolerante Nederlandse volk. 

De rechtszaak 

In de rechtszaak tegen de moordenaar van Fortuyn kwamen twee opvattingen scherp tegenover elkaar te staan: 

De moord op een Koningin valt weliswaar onder een ander wetsartikel, maar de strafmaat is gelijk aan die van een 'gewone' moord, dus volgde de rechter, en ons inziens terecht, het wetboek en de humane beginselen - en niet de emotie des volks,  hoe democratisch dit ook zou lijken. 

Dus volgde de inmiddels ook alweer met kogelbrieven bedreigde rechter ...

... Onze rechtsstaat, 

gebaseerd als deze is op

Geen wankele basis, lijkt ons zo, de basis van onze gehele cultuur en maatschappij. 

Pure (?) emotie protesteert 

Onmiddellijk braken de pure (maar ook zuivere?) emotionele protesten los, binnen enkele minuten na de uitspraak voorop gegaan door LPF kamerlid Ferry Hoogendijk en minister Remkes. 

Nogal dom, omdat wij in Nederland een scheiding der machten kennen: 

dienen onafhankelijk van elkaar te werken. 

Het volk mag zich wat gemakkelijker uiten en deed dit dan ook. 

Laten we hopen dat het slechts een Einzelgänger is die zich een aanhanger van Pim Fortuyn noemt en die aan de rechter schreef 

"Wij zullen onze jachtgeweren leegschieten op Frans Bauduin". 

Dit getuigt niet bepaald van respect voor de rechterlijke macht, dus niet voor onze rechtsstaat. 

We moeten wel verder met elkaar: hoe?

De schok van 11 september 2001 en die van 6 mei 2002, twee markant verlopen kabinetsvallen annex verkiezingen en inmiddels alweer twee oorlogen, dit alles zal niemand onberoerd hebben gelaten. 

Er zijn dingen veranderd, gevoelens boven tafel gekomen, waaronder haat en wantrouwen, onder andere tegen moslims ver weg en ook hier. 

Maar we moeten wel verder met elkaar, ook met onze landgenoten die, veelal met een Nederlands pasport in de binnenzak, tot Allah bidden in plaats van tot de God van Bush - of tot De Mammon en De Markt. 

De toon is: de regering moet mijn problemen maar oplossen zonder dat het mij tijd en geld kost. De straat moet schoner worden, maar ik ga geen afval oprapen en in een prullenbak doen. 
Ik, ik, ik. 
Daarmee komen we er niet.

Mede dankzij Pim Fortuyn zijn deze ontevreden burgers gaan spreken. Goed, OK, prima, maar ze moeten wel antwoord krijgen, en wel een serieus en dus een kritisch antwoord. Er is wel enig tegenwicht nodig. Dit is er:

De veranderde rol van politieke partijen, de mediacratie en het Internet, alle maken zij een meer directe participatie in de democratie mogelijk als we die kansen tenminste actief benutten:

mogelijkheden genoeg voor actieve burgerparticipatie.