Opinie # 39

Bang voor de waarheid

"Deze minister* is bang voor de waarheid."

20 September 2005 
en een PS dd 25 september 2005 en verder tot 8 oktober, en een uit 2008. 

[*van justitie Donner] - 
(Aleid Wolfsen, Tweede-kamerlid PvdA, debat 15 september 2005)

Zie ook: 
Tegenwicht weblog "Waarheidsvinding" dd 20 september 2005 en weblog "Voorwaardelijke opzet" dd 25 september 2005, met bijbehorende links naar bronnen.
en:
Overige bronnen en citaten 

Rapport en kamerdebat

Op zich is het te waarderen dat de rechterlijke macht kritisch naar zichzelf is gaan kijken na de ongelofelijke reeks fouten in de zaak van 'de parkmoord' op Nienke, waardoor een onschuldige vier jaar lang vast zat - en nog had gezeten als het geweten van de echte dader niet was gaan spreken. 

[Over het Rapport van de Commissie Posthumus]

De media hebben dit zeer terecht naar voren gebracht: eerst de tv en daarna de gehele schrijvende pers. Zo'n vrije pers is een groot democratisch goed. 

Niet voor minister Donner, want in plaats van naar zijn falende OM te kijken, laakt en hekelt hij eerst in felle bewoordingen ("Farizeeërachtige berichtgeving") de media. Die zouden het imago van het OM beschadigd hebben - niet het OM zelf dus door haar eigen handelen, nee, de media hebben het weer eens gedaan (diverse media, 9 september 2005). Een knap farizeïsche uitspraak. Lastig toch, zo'n vrije pers. 

Ook is het te waarderen dat wij een alert parlement hebben en een minister die openlijk de gemaakte fouten toegeeft. De rechterlijke macht, maar vooral het OM en de politie, mogen opvallend slecht functioneren, de democratie functioneert in elk geval wel. 

Nu ja, zoals onze democratie dan functioneert. We horen een heleboel diplomatieke termen die nogal wat te verhullen hebben ("onbehoorlijk", "onfatsoenlijk" of "onrechtmatig"?) en uiteindelijk zien we dat de machthebbers elkaar de hand boven het hoofd blijven houden: 

Alles blijft zoals het was. Nu ja, er komt naar goed Nederlands gebruik een commissie en de aanbevelingen van een kritisch rapport worden ter harte genomen. 

Einde verhaal? Vertrouwen hersteld? Nee. Wij willen vijf kwesties uit deze hele zaak nog eens even kritisch voor het voetlicht brengen.

1. "Niet opzettelijk"

Er is ontlastend bewijsmateriaal achtergehouden en twijfels zijn niet vermeld. Dit is fout, zo is erkend, maar zou "niet opzettelijk" zo zijn gedaan. Dit is volstrekt ongeloofwaardig. Een officier die zoveel specifiek bewijsmateriaal achterhoudt moet dit bewust gedaan hebben. 

De overtuiging geldt

In rechtszaken is het "de overtuiging van de rechter" die uiteindelijk geldt: de rechter moet "wettelijk en overtuigend" iemands schuld bewezen zien. Hier zit een subjectief element in, maar het oordeel wordt dan ook toevertrouwd aan doorgaans oudere, wijze, ervaren, kundige en onafhankelijke personen: de rechters. 

Welnu, wij, ook niet zo jong meer, hebben hier ook een overtuiging op deugdelijke gronden en die is dat er hier wel degelijk met opzet is gehandeld door het OM. Daartoe moeten we de term "met opzet" eens even bespreken. 

"Hij die opzettelijk ..."

Dit is de formulering van vrijwel alle artikelen in het Wetboek van Strafrecht. Overigens niet in alle artikelen. 

Zo was er een man in Groningen die onopzettelijk kinderporno in zijn computer had zitten. De rechter verwees naar het wetsartikel waar de term "opzettelijk" niet in voorkomt en veroordeelde de man. 

Doet een onderwijzer zoiets, dan komt die de klas nooit meer in. Later was er een man, genaamd Tonino, beroep: officier van justitie, die eveneens onopzettelijk kinderporno in zijn computer had zitten. Werd deze man ook veroordeeld? Nee, niet eens vervolgd. Ontslagen? Nee. 

Opzet veronderstelt  bewustzijn. 

In de praktijk van de rechtspraak gaat dit zo: 

Verdachte: 'Meneer de rechter, ik was mij niet bewust van ... (de  verkeersovertreding, de wetsovertreding, het veranderen van de wet, het risico, de schade, het aanraken, het downloaden ...).
Rechter: 'Dan had u zich hier maar wel bewust van moeten zijn.' 

Hiermee wordt wat doorgaans genoemd wordt de voorwaardelijke opzet, waarmee bedoeld wordt het feit dat opzet als voorwaarde voor schuld geldt, in de praktijk omzeild. Dit is de dagelijkse rechtspraktijk. Het geldt in feite voor elke verdachte. 

Oh... pardon, het geldt niet voor een officier van justitie en voor wie onder haar verantwoordelijkheid werken. Tegen hen wordt, in elk geval niet in deze zaak, niet gezegd: 'Dan had u zich hier maar wel bewust van moeten zijn.'  

Toch is deze eis niet meer dan logisch, noodzakelijk en cruciaal voor iemand met deze functie. Wie zich van zoiets cruciaals als het achterhouden van bewijsmateriaal niet bewust is, vervult haar functie niet, is ongeschikt en dient ontslagen, zo niet vervolgd te worden. 

Evenals in de zaak Tonino riekt dit kwalijk naar klassenjustitie. 

2. De bekentenis en de druk

De bekentenis van de niet-dader zou volgens de commissie-Posthumus "niet onder ontoelaatbare druk" tot stand zijn gekomen. Wederom volstrekt ongeloofwaardig. 

We lezen en horen dat exact dezelfde rechercheurs de toen elfjarige Maikel wel onder ontoelaatbare druk hebben gezet. Deze grove fout is in elk geval ook de minister erkend.

Zouden dan diezelfde rechercheurs de man die in hun ogen al de dader was niet onder druk hebben gezet? De hele setting waarin de verhoren plaats vinden is er een van zeer hoge druk: de voorlopige hechtenis, het eindeloze verhoren, het alsmaar herhalen, het voortdurend confronteren, de brutaliteit, het machtsvertoon, het gebrek aan respect, de psychologische trucages: ze worden in elk verhoor toegepast - en iedereen weet dit. 

Valselijk bekennen onder druk komt heel vaak voor. Het is herhaaldelijk besproken, uitgelegd en toegelicht door deskundigen als Van der Koppen en Merckelbach. 

3. Het verhoor van Maikel

Dit is zeer terecht tot in de Kamer toe massaal bekritiseerd. Is het een incident? Nee. In elk verhoor wordt druk uitgeoefend, ook bij kinderen. In dit geval wellicht uitzonderlijk zwaar, maar normaliter gewoon zwaar, kind-vriendelijke studio of niet, 'deskundige' of niet. De advocaat Veraart en hoogleraar Crombach zijn erin gespecialiseerd: hoe kinderen tot onware bekentenissen worden verleid of gedwongen in tal van familie- of zedenzaken. 

In de zaak Maikel was een 'deskundige' aanwezig bij de verhoren, in dit geval zelfs "een hoogleraar forensische kinderpsychologie" 

- naar de naam mogen we van de NRC aanvankelijk gissen, er zijn niet zoveel hoogleraren in de forensische kinderpsychologie, maar De Volkskrant noemt op 15 en 17 september, daarna ook de NRC op 19 september en AD op 20 september: Ruud Bullens - 

op wie de rechercheurs volgens chef Meijboom "zwaar geleund hadden". 

Deze 'deskundige' vermoedde dat Maikel "een groot geheim had". Dit kon wel eens zijn dat hij 'seks had gehad met Nienke' of dat hij redenen had om 'de dader te beschermen'. 

Seks, het zal ook eens niet, hoe verzint een mens het, daar moet je toch 'deskundige' of rechercheur voor zijn om zoiets te bedenken - of een tunnelvisie hebben. De rechercheurs gingen ervan uit dat de 'deskundige' zo nodig wel zou ingrijpen - "De deskundige greep niet in" (NRC 16 september, pagina 3 rechts). 

Later legt Bullens uit waarom hij zo gehandeld heeft, overigens zonder een spoor van zelfkritiek, zichzelf benoemend als 'expert' en de zwarte Piet doorschuivend naar de eigen verantwoordelijkheid van de politie, die op haar beurt de zwarte Piet bij de 'deskundige 2' legt. Hier neemt niemand verantwoordelijkheid en niemand roept hen ter verantwoording. 
[Zie ook "PS"]

'Dus' vindt politiechef Meijboom maatregelen tegen de agenten onnodig. Daarmee ontkent hij hun eigen verantwoordelijkheid voor hun eigen handelen. Niet opzettelijk? Zij hadden zich hiervan maar bewust moeten zijn. De agenten gaan vrijuit. Markant genoeg eindigt hier het NRC artikel: er wordt niet vermeld wat de chef van 'de deskundige' met zijn personeelslid doet. Kennelijk geen ontslag, geen aangifte, geen tuchtcollege, niets. De verantwoordelijke 'deskundige' gaat vrijuit. Klassenjustitie? 

Een onderwijzer die onopzettelijk een kind her of der aanraakt, dan wel een seksueel getinte opmerking of grapje maakt, dan wel onopzettelijk kinderporno binnenhaalt, wordt onmiddellijk geschorst, zwaar vervolgd en komt geen klas ooit meer in. In het bedrijfsleven worden monteurs die een grove fout maken en schade aanrichten op staande voet ontslagen. In de zorg worden artsen en verplegers om kleinere fouten onmiddellijk streng aangepakt.

Niet aldus bij 'justitie': rechercheurs en een 'deskundige' die een kind opzettelijk en met gebruik van macht en emotioneel geweld, intimidatie en manipulatie, hebben beschadigd blijven 'gewoon' in functie. Een excuus van de korpschef en de minister is hier wel genoeg. Klassenjustitie van hoge klasse. 

4. De tunnelvisie

Wie "tunnelvisie" in Google intypt, krijgt een kleine 14.000 hits te zien. Het is een relatief nieuw begrip in het Nederlands, maar zo vaak gebruikt dat het in De Dikke Van Dale vast wel is opgenomen. Waarom komt het zo vaak voor? Omdat het zo vaak voorkomt. Als iets in deze zaak ongeloofwaardig is, is het wel dat dit een incident zou zijn. Het is in de praktijk van politie en justitie eerder regel dan uitzondering. Vele politici en ieder die er maar een beetje van af weet gelooft de minister op dit punt niet. 

"Deze minister* is bang voor de waarheid."  
(Aleid Wolfsen, Tweede-kamerlid PvdA, debat 15 september 2005, pers 16 september 2005)

Het hangt ermee samen dat het optreden van het OM de laatste jaren steeds minder dat is van een magistraat die aan waarheidsvinding doet, nee, steeds meer wordt het het werk van een aanklager die wil scoren met veroordelingen. Dit dus in strijd met de gehele opzet van het Nederlandse strafrecht zoals dat in tal van wetten is vastgelegd. Zo niet in strijd met de letter, dan toch wel met de geest van de wet - die juist het OM zou moeten handhaven en eerbiedigen. Er sluipt steeds meer fanatisme in het optreden van het OM. 

5. Geen incident maar trend

"Willens en wetens hebben veel personen die op de hoogte waren van de grove fouten in deze zaak, deze onder de pet gehouden. Daarover horen wij de minister niet. Dat gegeven sterkt ons in het oordeel dat geen sprake is van een unieke zaak, maar van een structureel probleem."
Marijke Vos, GroenLinks, Tweede Kamer, 16 september 2005. 

Onder druk van de Kamer gaat Donner een commissie instellen die moet gaan onderzoeken of er meer van dergelijke zaken met vermeende fouten zijn of zijn geweest. De commissie kan het nog wel druk krijgen, want wat Donner niet wil erkennen is dat het hier geen incident maar een trend betreft. 

René Diekstra in De Stentor, 13 september 2005, Als de uitkomst vaststaat:

[... I]s het geval Cees B. een uitzondering?
Ik beantwoord die vraag als volgt. Duidelijk is inmiddels dat justitie niet haar uiterste best heeft gedaan om te bewijzen dat Cees B. onschuldig was, terwijl ze wel haar uiterste best heeft gedaan om te bewijzen dat hij schuldig was. Een officier van justitie, letterlijk 'een dienaar van de rechtvaardigheid', mag dat niet doen. Maar het wordt wel gedaan. En dus moeten er meer 'uitzonderingen' zijn.

Waar gaan we naar toe?

Er is alle reden om attent te zijn op bovengenoemde tendensen en ons niet te verschuilen achter het woord "incident". Gelukkig waren de media en de Kamer hier attent om de minister ter verantwoording te roepen. 

Men handhaafde de minister, naar gefluisterd wordt om de coalitie te redden, het kabinet Balkenende, dat nu immers wel een kamermeerderheid heeft, maar volgens de opiniepeilingen geen meerderheid onder de kiezers. Bij een val van het kabinet en nieuwe verkiezingen zou waarschijnlijk Wouter Bos van de PvdA premier worden. Dit wil men niet. Men wil het kabinet handhaven - het kabinet met het oh zo neoliberale en neoconservatieve beleid. Het kabinet dat de VS onkritisch achterna holt.

Laten ze vooral attent blijven, want als dezelfde minister en dit kabinet zijn zin krijgt, krijgen we binnenkort dit te horen in de rechtszaal: 

Rechter: 
   'Er is materiaal bij u gevonden dat oproept tot haat tegen bevolkingsgroepen, te weten een boek dat oproept tot haat tegen en zelfs volkenmoord op de Filistijnen, de Moabieten, de Kanaänieten, de Ebonieten, Malakieten, Hittieten en nog heel wat meer volken in het Midden-Oosten. Trouwens, ook tegen ongelovigen, overspeligen en  homoseksuelen, en voor wie goed leest ook tegen vrouwen. Eens even zien, wie is ook al weer de schrijver... Ah, hier staat ene Joshua vermeld. De volkerenmoorden worden in het boek beschreven en verheerlijkt als de Wil van God. Sinds kort is dit bij de wet verboden'. 
Verdachte: 
   'Edelachtbare, ik was mij er niet van bewust dat de wet veranderd was en dat ik zoiets in huis had.'
Rechter: 
   'Dan had u zich dit maar bewust moeten zijn. Op het moment dat de wet in werking trad, had u dat boek moeten vernietigen.' 

Al dan niet gevolgd door: 

Rechter: 
   'Wat is ook alweer uw beroep?'
Verdachte: 
   'Officier van justitie (dan wel: rechercheur of deskundige), edelachtbare.' 
Rechter: 
   'Oh, ehmm... Wacht even ... Juist ja: u was zich uw overtreding toch niet bewust? Het was niet opzettelijk, zei u toch? Ja, ik lees het hier in uw verklaringen. Wel, dan bent u vrijgesproken.' 

Klinkt dit een beetje gek? Dat is het ook. In Amerika, het land waar wij qua trends zo nijver achteraanhollen, weten ze van gekkigheid helemaal geen raad. Daar wordt een aanklager, Prosecutor, bij verkiezingen gekozen, dus moet hij of zij de kiezers wel naar de mond praten. Waar dit toe leidt, lazen we in Het Nieuwsblad, een Belgische krant, op 5 juni 2005: 

"[Aanklager] Jagel manipuleerde getuigenissen, dwong bekentenissen af en vervalste bewijsmateriaal [...]. Zijn kruistocht verwoestte het leven van tientallen onschuldige mensen en gezinnen, maar Jagel is nog altijd onaantastbaar. [...]
De knaap was zeven toen agenten een bekentennis van hem afdwongen. 
,,Ze brulden urenlang tegen me. Uiteindelijk heb ik ze verteld wat ze wilden horen. Ik heb er nadien mijn leven lang spijt van gehad.'' [...]
Hij hield onder meer bewijsmateriaal achter en liet kinderen met kalmeerpillen volproppen om te getuigen. 
Alle 29 veroordelingen zijn sinds 1987 ongedaan gemaakt.

Herkent u hier iets in? Zo ja, blijf attent en kritisch. 
Die kant moeten we hier toch maar niet op.

Zie ook: 
Overige bronnen en citaten

PS 1

Bullens verdedigt zich andermaal in Trouw van 23 september.

Ook hier valt op dat ieder spoor van zelfkritiek ontbreekt. Noemde hij zichzelf in de NRC van 19 september "expert", hier is het "gedragsdeskundige". Deze ziet, kort samengevat, wat "de leek" niet ziet. Het is dus de gedragskundige waar de recherche, het OM, de rechter en de politici zich aan moeten houden, niet aan de emoties van de leek. Dit is strijdig met zijn eerder geuite klacht dat de deskundige te veel invloed zou hebben.

Cruciaal in zijn redenering is dat hij zegt dat Maikel geen trauma had en dat hij dus zo hard verhoord kon en mocht worden. 

Dit is nog maar de vraag. Juist na een levensbedreigende gebeurtenis is een goede opvang cruciaal. 

[...] Als hij niet wordt geloofd of als zijn ervaring wordt gebagatelliseerd, kan er sprake zijn van een schadelijke, traumaversterkende situatie. [...]Als opvang na en levensbedreigende situatie zo belangrijk is, krijgt een hard politieverhoor wel een andere betekenis. Het gaat er dan niet om of Maikel dit trauma (de gebeurtenis op zich) goed doorstaan heeft, maar of hij zich rond dit trauma serieus voelt behandeld. 
(Bert Krapels, Juist verhoor kan traumatiseren, Trouw 24 september 2005)

Juist dit is niet gebeurd. Er was verhoor, maar geen opvang. 

Hetzelfde verhoor is zelfs door geharde juristen als Posthumus en Donner "ontoelaatbaar" want onmenselijk genoemd. Dat dit ontoelaatbaar is, is een uitspraak op ethische gronden, niet op psychologische. Ethiek, normen en waarden wordt elke "leek" geacht wel paraat te hebben.

Oh... pardon... we vergissen ons. Ach ja, wij zijn ook maar leken...

Professor Wagenaar schiet Bullens te hulp in de NRC van 23 september. Hij zegt dat er

"drie soorten grenzen [worden] gehanteerd:

Het zal duidelijk zijn dat de fatsoensnorm van de man in de straat bij vrijwel al deze verhoren wordt overschreden, en dat kan ook niet anders."

Wij zijn dus maar "de man in de straat", dan wel "leken", "naïef" dan wel "schijnheilig"  en onze fatsoensnormen gelden kennelijk niet in het gerecht: niet voor de rechercheurs, niet voor de deskundigen. Deze mogen kennelijk keihard en onmenselijk zijn, dit is dan ineens toelaatbaar.

Als de regels en de geest van de wet wel gelden voor "de man in de straat", maar niet voor de gerechtsdienaren die dezelfde regels moeten bewaken, dan is er echt iets fundamenteel mis met ons rechtsstelsel... 

... en met haar gedragsdeskundigen. Misschien moeten deze zich ook eens bezig gaan houden met ethiek, filosofie, mensvisie en menselijke emoties, in plaats van alleen maar met gedrag. 

Quis custodiet ipsos custodes?
Wie houdt de wachters in de gaten?

Nu: "zeer deskundig"

Presenteerde Bullens zich op 19 september in de NRC als "expert"en op 23 september in Trouw als "gedragsdeskundige", op 26 september wordt het in De Volkskrant "deskundig, zeer deskundig". Weer zelfverheffing zonder een spoor van zelfkritiek, weer ligt alle verantwoordelijkheid bij anderen. 

In zijn klinieken, instituten en therapieën zijn dit doodzonden voor de patiënten: zelfverheffing zonder zelfkritiek en de verantwoordelijkheid bij anderen leggen. 
Maar ja, voor de "zeer deskundige expert" gelden natuurlijk andere regels dan voor de patiënten. Quod licet Jovi non licet Bovi. 

Toch  nog een kritisch geluid

Hoogleraar kinderpsychiatrie Corine de Ruiter zegt in Trouw op 27 september ronduit: "Politie en deskundige zaten fout bij Maikel": De deskundige die bij de verhoren van Maikel was, greep niet in omdat hij 'geen trauma' zou hebben, maar dat is nog geen excuus. "Gaat het hier om een eenmalig exces? Ik ben bang van niet." Zij maakt zich, vanuit haar ervaring ermee, grote zorgen over het verhoren van kinderen in het algemeen. 

Het is Maikel die met zijn ouders Bullens uitnodigt om te komen praten, ofwel om zich te verantwoorden: 

"Wij geloven niet dat u echt denkt dat u niets verkeerd hebt gedaan". 

Quis custodiet ipsos custodes?
Wie houdt de wachters in de gaten?

P.S. 2

OM niet vervolgd

De Officier van Justitie en de Advocaat-generaal, het OM dus, zal niet worden vervolgd. Het Utrechtse Parket ziet geen strafbare feiten. De twee advocaten van Kees B. hadden aangifte gedaan omdat zij "opzettelijk ontlastend bewijsmateriaal voor de rechter verborgen hebben gehouden". 

"Niet opzettelijk" oordeelt het OM nu dus over het OM. 
(Trouw 14 december 2008)

Overige bronnen en citaten