2. De Verlichting

Bijna iedereen die over Europese waarden en normen spreekt verwijst naar De Verlichting. Zowel links als rechts beroept zich erop. Wie dat een beetje fanatiek doet, heet tegenwoordig "verlichtingsfundamentalist", een woord dat een verlichtingsfilosoof als een gruwel in de oren zou klinken, want fundamentalisme is nu net wat deze filosofen bestreden. Wie religie als zodanig bestrijdt met De Verlichting, zit er al evenzeer naast. 

We gaan er gewoon eens naar kijken. We doen dit door het opnemen van een essay, genaamd

 De Verlichting - Sapere aude! (Durf te denken! - Kant) door dr  Frans E.J. Gieles, 2005. 

De schrijver loopt alle Verlichtingsfilosofen langs, te beginnen met, kort, de islamitische, gevolgd door de westerse, waarna hij ook nog kort De Romantiek bespreekt als reactie op De Verlichting. 

Het essay eindigt met de volgende conclusies:

Wie de moslims oproept om 'eindelijk eens door De Verlichting heen te gaan, kent de geschiedenis niet. Rond het jaar 1000 zei Ibn Sina dezelfde dingen als Kant zo tegen het jaar 1800 zei. 

De Verlichting is niet een eenduidig proces dat in enkele termen beschreven kan worden. Het is een ontwikkeling die ongeveer drie eeuwen geduurd heeft, die in diverse landen plaats vond met verschillende accenten per tijd en per land. 

Ook inhoudelijk zijn de ideeën van De Verlichting niet eenduidig. Steeds weer komen we het natuurwetenschappelijke denken, het empirisme en het determinisme tegen, dat de mens als een veredelde machine ziet, dan wel als zo'n machine met een geest als extra vermogen. Even vaak komen we de mens tegen als redelijk wezen dat vrij is om te kiezen en dus niet oorzakelijk bepaald is. 

Eenstemmig zijn de verlichtingsfilosofen wel in hun pleidooi voor gelijkberechtigdheid van alle mensen, voor de mens als wereldburger. Al even eenstemmig zijn zij in het verwerpen van de macht van kerk en staat over het denken van de mensen. Die kunnen zelf wel denken. 

Wie zich verzet tegen religie als zodanig en zich daarbij beroept op de Verlichting, kent de Verlichting blijkbaar niet. Geen enkele verlichtingsfilosoof verzet zich tegen religie of het godsbestaan als zodanig. Hooguit Hume, maar deze is agnosticus, geen atheïst. Men verzet zich tegen bepaalde godsbeelden en godsbewijzen, tegen dogmatiek en tegen de macht van de kerk. Men verzet zich tegen opgedrongen denkbeelden: mens, denk zelf!

Wie de staat te hulp wil roepen om bepaalde ideeën te propageren of te verbieden en daarbij De Verlichting te hulp roept, zit er al evenzeer naast. Ook tegen de staat en de vorst die ideeën oplegt of verbiedt verzetten de verlichtingsfilosofen zich eenstemmig fel. Mens, denk zelf! 

Ideeën als het nationalisme, 'eigen cultuur' (behoud van -, dan wel integratie van -, of botsing van -), en van ideeën als 'een superieure beschaving' komen niet van De Verlichting, maar van de reactie daarop: van De Romantiek. Ook ideeën als de waarde van authenticiteit, eigen moraal en dus moreel relativisme stammen van De Romantiek, niet van De Verlichting. Bij het verdedigen of aanvallen van deze ideeën kan men zich dus niet beroepen op c.q. afzetten tegen De Verlichting. 

Een term als 'Verlichtingsfundamentalisme' is innerlijk tegenstrijdig. Als De Verlichting ergens tegen is, is het tegen dogmatiek en fundamentalisme. Als men met de term bedoelt dat men de ideeën der Verlichting met staatsmacht aan de burgers wil opleggen - en al zeker als men doelt op een afkeer van religie -, is dit volkomen strijdig aan het denken van De Verlichting die zich nu juist fel verzet tegen staatsmacht over het denken van de mens. Die kan zelf denken: durf dit dan ook maar te doen - Sapere aude. 

De waarden van De Verlichting

Ayaan Hirsi Ali geeft een handig lijstje hiervan, ontleend aan de filosoof Isaiah Berlin: 

Omdat de meningen van de Verlichtingsdenkers uiteenlopen en dus omstreden zijn, kan het geen kwaad dat ik toelicht waardoor ik me laat inspireren. Mijn uitgangspunt is dat ik het maken van (politieke) afwegingen baseer op de rede en op beschikbare feiten. 

De filosoof en ideëenhistoricus Isaiah Berlin heeft een voorkeurslijst van de Verlichtingsdenkers opgesteld: 

[...] Natuurlijk worden niet al deze waarden evenveel benadrukt door alle denkers van de Verlichting, maar is er altijd iets van gematigdheid en pluralisme.
(Ideale wereld bestaat niet; NRC Opinie, 20 december 2005). 

Universeel

Zoals gezegd: al die mooie waarden zijn eigenlijk universeel nastreefbaar. Wie ze 'typisch Europees' noemt, spreekt arrogant. Alsof Europa die waarden ook werkelijk altijd waar heeft gemaakt. Europa is ook het gebied van de twee wereldoorlogen en nog wel meer ellende. 

"Het idee dat wij zo verlicht zijn, en de rest van de mensheid in het duister rondtast op zoek naar het lichtknopje vind ik een onverlichte gedachte." 
(Sjoerd de Jong in een interview in Filosofie Magazine nr 10, 2005) 

Hoe universeel ze ook nastreefbaar zijn, die idealen, absolute en eeuwige waarde hebben ze niet. Ze staan niet in stenen tafelen gegrift die van Boven zijn gedicteerd. Ze zijn ontstaan in een eeuwenlang debat - en dat debat kan doorgaan. 

'Als Paul Cliteur zegt dat de waarden van de Verlichting net zo universeel geldig zijn als de zwaartekracht, dan maakt hij een categoriefout. De normatieve aanspraak op universaliteit van morele regels is iets heel anders dan de feitelijke universele geldigheid van bepaalde natuurwetten, of de geldigheid van wiskundige bewijzen. Je kunt een wiskundig bewijs overal ter wereld narekenen, in Japan, Drente of Oost-Timor. 

Dat is met morele argumenten heel anders. Je kunt die niet simpelweg 'uitrekenen' voor iedereen en altijd. Ze vallen ook niet in duigen zodra je er een uitzondering op wilt maken of ervan afwijkt - denk aan het algemene verbod op doden, terwijl er toch argumenten worden gegeven om de doodstraf te rechtvaardigen. Dat moet je eens proberen met de zwaartekracht.' 

Aldus Sjoerd de Jong in het zojuist genoemde interview. We volgen Sjoerd de Jong nog even verder: 

Juist omdat het geen rekensommen zijn, kunnen morele oordelen en voorkeuren ook inzet zijn van politieke strijd, meent De Jong. 

'Moreel absolutisten kunnen maar op een manier uitleggen waarom hun regels nog niet overal worden toegepast: de rest van de mensheid heeft het niet begrepen. Dat vind ik een beledigend en een irrationeel uitgangspunt dat niet uitnodigt tot discussie en het uitwisselen van argumenten, maar daar juist een einde aan maakt. Als de rest van de mensen zo achterlijk is dat ze ons toch niet begrijpen, dan zit er uiteindelijk maar een ding op: bombardeer die barbaren de moderniteit binnen - zo verdedigde Luuk van Middelaar destijds in Trouw de aanval op Afghanistan.' 

Veel opiniemakers die zich tegen het cultuur relativisme keren, hanteren een begrip van  cultuur dat eigenlijk uiterst romantisch en relativistisch is, aldus De Jong. 

'Die verdedigers van de Verlichting hebben het over onze cultuur als een mooi, afgerond geheel, met een geheel eigen karakter dat totaal anders is dan dat van andere culturen. Dat is een typisch romantische, en radicaal relativistische gedachte. 

Je ziet dat bijvoorbeeld bij Hirsi Ali, die ervan uitgaat dat de westerse cultuur totaal anders is dan de islamitische, en dat moslims andere mensen zijn die in onze cultuur moeten worden ingewijd. Ik ben er helemaal niet op tegen om moslims de regels die hier gelden duidelijk te maken. Integendeel, maar ik verzet me tegen het idee dat ze in "hun" cultuur geen enkele notie zouden hebben van waarden als vrijheid, individualiteit of zelfbeschikking.'

Kortom, de waarden van De Verlichting zijn niet typisch Europees, ze zijn wel universeel, maar ook weer niet absoluut. Ze zijn wel gewoon waardevol en de moeite waard om na te streven.