1. Europese waarden en normen?

Onze premier Balkenende heeft, toen hij tijdelijk voorzitter van de Europese Unie was, het debat over waarden en normen meteen op Europees niveau getild. Hij vroeg het Nexus Instituut om drie conferenties te organiseren over dit onderwerp.

Erg eensgezind was men niet, noch over het bestaan van Europese waarden en normen, noch over de inhoud daarvan, noch over de rol van de staat daarin.

Tellen we de lijstjes op tot een lijst van vaak genoemde waarden, dan komen we tot de volgende opsomming:

	Respect voor de menselijke waardigheid,
	respect voor de mensenrechten,
	vrijheid,
	democratie,
	de rechtsstaat,
	gelijkheid,
	solidariteit,
	verantwoordelijkheid voor elkaar en dus
	de verzorgingssamenleving.

Bekijken we dit lijstje, dan zien we toch vooral universele waarden, in elk geval waarden die overal nastrevenswaardig zijn en die Europa niet van de rest van de wereld onderscheiden. Geen Europese waarden dus, maar universele.

"Er zijn geen Europese waarden en normen", dat zeggen ook Bart Nootenboom, J. L. Heldring en Maarten Huygen.

We lezen verder pleidooien voor

	Gemeenschapszin en
	onbaatzuchtigheid.

We lezen pleidooien tegen

	Het slechts economisch denken,
	materialisme,
	onverschilligheid,
	scepsis,
	eigenbelang,
	nationalisme,
	gebrek aan overtuiging ( Europa als een "ontzielde machine") en
	de huidige norm van "schreeuwen tot je een compromis bereikt").

Over de rol van de staat worden twee opvattingen geconstateerd:

	De lijn-Balkenende: de staat moet zich bemoeien met waarden [*], en
	de lijn-Bolkestein: de staat moet zich beperken tot het scheppen van welvaart.

[* Hierin gesteund door de Amerikaanse filosoof Michael Sandel]

Wat is nu typisch Europees?

De laatste drie van het lijstje van waarden worden in Europa toch meer aangehangen dan in het oosten, het zuiden en het westen van Europa, plus een vierde waarde die niet in het lijstje staat, die dus weinig genoemd is - wel door Peter Berger in Trouw en NRC -, maar ons inziens nu juist het meest typerend voor Europa:

	solidariteit,
	verantwoordelijkheid voor elkaar en dus
	de verzorgingssamenleving en
	het secularisme.

Dit zijn waarden om zuinig op te zijn. De eerste drie hangen uiteraard met elkaar samen en verwijzen naar een zorgzame in plaats van een harde samenleving.

In het derde hoofdstukje gaan we eens kijken naar een samenleving die nu net niet deze vier waarden hoog acht: de Verenigde Staten van Amerika. Er zal daarbij nog een verschil tussen de VS en Europa opduiken.

Secularisme

Er was een hele strijd wat er nu in de preambule van 'de grondwet' zou moeten komen staan als bronnen van de Europese cultuur. Er is een hele strijd gevoerd of God daar bij zou komen te staan, of in elk geval het joods-christelijke gedachtegoed. Maar Europa is niet typisch joods-christelijk; Europa kent ook invloed van de islam en het humanisme.

Het verre oosten is o.a. boeddhistisch en hindoeïstisch, met Midden-Oosten is islamitisch, Afrika is gemengd en kent nog veel spiritistische religie, Noord- en Zuid-Amerika zijn door en door christelijk, evenals Australië; Europa is het meest geseculariseerd.

Waarden en normen komen hier dan ook niet 'van Boven', maar uit onszelf, als individu en als gemeenschap. Ze komen voort uit reflectie en communicatie. Het laatste is vooral door Habermas benadrukt, het eerste door Foucault. Juist die zocht naar een persoonlijke ethiek, een ethiek niet 'van Boven', maar van binnenuit.

De Verlichting

Dit laatste stamt vooral van het humanisme, dat op zijn beurt stamt uit De Verlichting en dit heeft gezorgd voor wat nu net wel kenmerkend is voor Europa: het secularisme en de scheiding van kerk en staat.

Wie het heeft over Europa en de waarden en normen, komt uit bij De Verlichting. Daar gaan we dus eens even bij stil staan.